Υποκείμενα σε κρίση – Παράδοξα της χειραφέτησης και Alter-νεοφιλελεύθερη κριτική

Ενώ το 2021 επισκιάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την πανδημία του COVID-19, είναι επίσης το έτος όπου συμπληρώνονται 10 χρόνια από τότε που ξεκίνησαν τα πολυάριθμα κινήματα των πλατειών: Από το Κάϊρο έως τη Νέα Υόρκη oι κατειλημμένες πλατείες αντιστάθηκαν στον αυταρχισμό, στην τεχνοκρατική διακυβέρνηση, στις επισφαλείς συνθήκες διαβίωσης και στη λιτότητα. Τότε, πολλοί επισήμαναν την ανάδυση ενός πλήθους ατόμων που ήταν προηγουμένως «απολιτίκ», τα οποία λόγω της συμμετοχής τους στα κινήματα των πλατειών μεταμορφώθηκαν σε «νέα», «επαναστατικά» ή «εξεγερμένα» πολιτικά υποκείμενα. Πράγματι, η κατάληψη της πλατείας Συντάγματος στην καρδιά της Αθήνας, είναι αποκαλυπτική αυτής της διαδικασίας αλλαγής. Έχοντας χαρακτηριστεί από όσους και όσες συμμετείχαν σε αυτήν ως ένας «μαγικός χώρος», όπου οι άνθρωποι «ξύπνησαν» και «ωρίμασαν πολιτικά», η κατάληψη της πλατείας εγείρει ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με το γιατί οι συμμετέχοντες και συμμετέχουσες επισημαίνουν τον μετασχηματιστικό χαρακτήρα της εμπειρίας τους, τι είναι αυτό απέναντι στο οποίο αντιστάθηκαν, και τι απομένει από αυτήν την εμπειρία περίπου μια δεκαετία αργότερα.

Το άρθρο μου «Υποκείμενα σε κρίση: Παράδοξα της χειραφέτησης και Alter-νεοφιλελεύθερη κριτική», βασίζεται σε συμμετοχική παρατήρηση και συνεντεύξεις που διεξήχθησαν σε διάστημα έξι ετών με 29 συνομιλήτριες και συνομιλητές της κατάληψης της «κάτω» πλατείας (οι περισσότεροι μεταξύ 35-50 ετών σήμερα) και έρχεται αντιμέτωπο με τα ακόλουθα ερωτήματα: Πρώτον, διερευνά πώς βιώνουν τον εαυτό τους πριν, κατά τη διάρκεια, και μετά την κατάληψη της πλατείας Συντάγματος. Δεύτερον, επισημαίνει τα παράδοξα και τις αμφισημίες των διαδικασιών πολιτικοποίησης και της χειραφέτησης – αναδεικνύοντας τους τρόπους με τους οποίους μερικές φορές αναπαράγουμε άθελά μας τις ίδιες πρακτικές απέναντι στις οποίες στεκόμαστε ενάντια.

Όταν οι συνομιλήτριες και οι συνομιλητές μου μιλούν για τη ζωή τους πριν από την κατάληψη της πλατείας Συντάγματος, αναφέρονται υπόρρητα στην περίοδο του «εκσυγχρονισμού» στην Ελλάδα-μια μεγάλης κλίμακας μεταρρυθμιστική ατζέντα που ξεκίνησε ο πρώην πρωθυπουργός του ΠΑΣΟΚ Κώστας Σημίτης και που αναδιαμόρφωσε ριζικά τις δομικές σχέσεις μεταξύ κράτους, αγοράς και ατόμων. Από τη μία, εξετάζω τους τρόπους τους τρόπους με τους οποίους ο εκσυγχρονισμός γίνεται αντιληπτός από τους συνομιλητές μου ως μια υπόσχεση για ένα καλύτερο μέλλον. Ένα τέτοιο φαντασιακό συνοψίζεται άλλωστε χαρακτηριστικά στη διαβόητη διακήρυξη του Σημίτη ότι: «εκσυγχρονιζόμαστε, γινόμαστε Ευρωπαίοι. Τα κουρεία θα γίνουν κομμωτήρια και τα καφενεία καφετέριες». Ειρωνευόμενος τον πολυτελή καταναλωτισμό εκείνης την εποχής, ιδιαίτερα την περίοδο γύρω από τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ένας από τους συνομιλητές μου είπε: «ήταν η εποχή του lifestyle, έμοιαζε με μια αμερικανοποίηση που προχωρούσε γρήγορα, αλλά στην πραγματικότητα ήταν μια άδεια ζωή». Από την άλλη πλευρά, δείχνω πώς «εκσυγχρονιστικές» μεταρρυθμίσεις όπως η ιδιωτικοποίηση, η ευέλικτη αγορά εργασίας και η χρηματοοικονομική απελευθέρωση, δημιούργησαν συνθήκες αβεβαιότητας που όχι μόνο προκάλεσαν επισφάλεια στους συνομιλητές μου, αλλά εν τέλει καθόρισαν την ελληνική κρίση.

Το δεύτερο μέρος του άρθρου εξετάζει τους τρόπους με τους οποίους οι συνομιλητές και οι συνομιλήτριές μου περιγράφουν τη συμμετοχή τους στην κατάληψη του Συντάγματος, ως μια μετασχηματιστική εμπειρία. Δείχνω πώς ο λόγος γύρω από την οικονομική κρίση, οι συνέπειες της πολιτικής λιτότητας και η ριζοσπαστική φαντασία του Συντάγματος οδήγησαν πολλούς συνομιλητές και συνομιλήτριές μου να επανεξετάσουν όλα όσα θεωρούσαν δεδομένα στην καθημερινή τους ζωή, ειδικά αναφορικά με την κατανάλωση, την εργασία, την αντιπροσωπευτική δημοκρατία και τον σκοπό και τις λειτουργίες του κράτους. Για τους συνομιλητές και συνομιλήτριές μου, η εμπειρία του μετασχηματισμού και της πολιτικοποίησης που βίωσαν κατά τη διάρκεια της πλατείας Συντάγματος, βασίζεται ακριβώς στην αντιπαράθεση μεταξύ από τη μία της ισότητας, αλληλεγγύης και συλλογικής αυτό- διακυβέρνησης που επιδιώκουν στην πλατεία Συντάγματος και από την άλλη, της βίαιης καταστολής και υποτέλειας που βίωσαν από το ελληνικό κράτος.

Τι απομένει από μετασχηματιστική εμπειρία και πολιτικοποίηση τόσα χρόνια μετά; Το τρίτο μέρος του άρθρου ρίχνει φως σε αυτήν την ανεξερεύνητη πτυχή. Από τη μία πλευρά, δείχνω ότι πολλοί/ές από τους συνομιλητές και τις συνομιλήτριές μου συνεχίζουν να προσπαθούν και να κάνουν πράξη αυτό που έζησαν και έμαθαν στην πλατεία. Πολλοί και πολλές από αυτούς/ές οργανώθηκαν π.χ. σε συλλογικές κουζίνες, σε δομές αυτό-οργανωμένης στέγασης για πρόσφυγες και προσφύγισσες ή σε κοινωνικές επιχειρήσεις, μεταφέροντας τις αρχές της συλλογικότητας, της αλληλεγγύης, της αυτό-οργάνωσης, του αμοιβαίου σεβασμού, της αυτονομίας και της αυτό-διακυβέρνησης στο κίνημα αλληλεγγύης και στην κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία. Από την άλλη πλευρά, και αυτή είναι η κύρια πρωτότυπη συμβολή αυτού του άρθρου, αναπαράγουν επίσης μερικές από τις πρακτικές στις οποίες αντιτίθενται. Αντλώντας, μεταξύ άλλων, από γνώσεις αυτοβοήθειας και θετικής ψυχολογίας, επιχειρηματικής στρατηγικής και διαχειριστικών μορφών οργάνωσης στις δραστηριότητές τους, ο τρόπος που προσλαμβάνουν το «κοινωνικό» και τα οράματά τους για αλληλεγγύη και ισότητα διατρέχουν τον κίνδυνο, με όρους ωφελιμιστικούς, να «οικονομοποιηθούν». Επισημαίνοντας αυτές τις παραδοξότητες της χειραφέτησης, ανάμεσα στην αναπαραγωγή πρακτικών και μετασχηματισμού, το άρθρο ολοκληρώνεται με μια alter-νεοφιλελεύθερη κριτική: ενάντια και πέρα από τον νεοφιλελευθερισμό.

Δείτε ολόκληρο το άρθρο εδώ

* Δημήτρης Σουδίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής, London School of Economics and Political Science