Ο «γνωστικός καπιταλισμός» όπλο κατά του αυταρχισμού;

Ο καθηγητής Τόμας Ντάβενπορτ, ειδικός στην Διοίκηση Επιχειρήσεων και την Ανάλυση της Πληροφορίας, είναι κατηγορηματικός: «Μία από τις σοβαρές αιτίες των ανισοτήτων που παρατηρούνται στον αναπτυγμένο κόσμο συνδέονται με τις μεγαλύτερες ή μικρότερες δυνατότητες των ανθρώπων να ενσωματώνονται στον αποκαλούμενο γνωστικό καπιταλισμό. Αυτόν, δηλαδή, που ανατρέπει πολλά δεδομένα της παραδοσιακής οικονομίας και ως εκ τούτου έχει κερδισμένους και χαμένους. Οι δε χαμένοι, επειδή δεν πολυκαταλαβαίνουν τί συμβαίνει, είναι ευάλωτοι στην κουλτούρα της άγνοιας, που καλλιεργεί ο έρπων λαϊκισμός», τονίζει.

Σε αυτές τις νέες συνθήκες, δεν είναι λίγοι αυτοί που κάνουν λόγο για μία «εποχή ρήξεων», με κύριο συστατικό της την ανατρεπτική δύναμη της ψηφιακής τεχνολογίας. Παράλληλα δε, όπως και ο γνωστός Περουβιανός οικονομολόγος Χερνάντο ντε Σότο, αναφέρονται στην πολυπλοκότητα ως συντελεστή παραγωγής αξίας, μέσω της οποίας αναδύεται και ο αποκαλούμενος «γνωστικός καπιταλισμός». Κατά τον Χερνάντο ντε Σότο, συγγραφέα του περίφημου βιβλίου «Τα Μυστήρια του Κεφαλαίου», η παγκόσμια οικονομία με την σημερινή μορφή της αποτελείται από πάμπολλα μικρά κομμάτια, τα οποία είναι χρήσιμα όταν συναρμολογούνται σε πιο πολύπλοκα σύνολα. Όσο μεγαλύτερη είναι η αξία αυτών των συνόλων, τόσο περισσότερη γίνεται και η οικονομική ανάπτυξη. Είναι σαφές ότι όλα τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας -από τα 120 συστατικά του ρολογιού μου έως τις αμέτρητες συμφωνίες που παράγουν το Διαδίκτυο και τα συστήματα αεροπλοήγησης- έχουν προκύψει και θα προκύπτουν από την συνεργασία ανθρώπων και την συνένωση πραγμάτων το ένα με το άλλο.

«Αυτός είναι και ο λόγος που ο καπιταλισμός θριάμβευσε τα 150 τελευταία χρόνια: μάς προσέφερε την καλύτερη γνώση για να διερευνήσουμε τους οικονομικούς συνδυασμούς που μπορούν να γίνουν. Δεν είναι ανάγκη ο καπιταλισμός να επανεφευρεθεί και να επαναθεωρηθεί. Πρέπει απλώς να επανανακαλυφθεί», γράφει ο ντε Σότο.

Και ίσως από την άποψη αυτή οι αλγόριθμοι να είναι μια σημαντική εξέλιξη. Όπως γράφουν οι Σερζ Αμπιτεμπούλ και Ζιλ Ντόουεκ στο βιβλίο τους «Η Εποχή των Αλγορίθμων» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), «οι αλγόριθμοι έχουν καταστεί αναπόσπαστο κομμάτι της επαγγελματικής ζωής και των κοινωνικών μας αλληλεπιδράσεων, στον τομέα της υγείας, των μεταφορών, του εμπορίου και της βιομηχανίας. Επιπλέον, επιφέρουν αλλαγές στις φυσικές, κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες, εμπλουτίζοντας έτσι τις γνώσεις μας, αλλά και δοκιμάζοντας διαρκώς τα όρια της τεχνολογίας.

Ορισμένοι αλγόριθμοι, όπως τα λειτουργικά συστήματα στην τηλεφωνία, τα συστήματα διαχείρισης δεδομένων ή οι μηχανές αναζήτησης, είναι έργα τεράστιας αξίας – αποτέλεσμα συνεισφοράς χιλιάδων ανθρώπων – που ενίοτε, χάρης την ιδιαιτερότητα και στον φιλόδοξο χαρακτήρα τους, η αρχιτεκτονική τους συγκρίνεται με την αντίστοιχη  των καθεδρικών ναών.

Φαίνεται ότι με τους αλγορίθμους ο Homo sapiens κατάφερε, επιτέλους, να εφεύρει ένα όργανο αντάξιο των προσδοκιών του».

Υπάρχει ωστόσο και η ανησυχητική πλευρά τους.

Στην οποία ποντάρει πλέον η διεθνής συμμαχία του αυταρχισμού, με εργαλεία της τον λαϊκισμό, την παραπληροφόρηση, τη βία και την πνευματική εξαπάτηση. Οι αλγόριθμοι, οι πλατφόρμες, οι εφαρμογές και οι μηχανές αναζήτησης έχουν και πρόσκαιρες πρακτικές επιπτώσεις, που απαιτούν υψηλής κοινωνικής ποιότητας πολιτικούς χειρισμούς. Η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 για παράδειγμα είναι αδρή απόδειξη των αρνητικών επιπτώσεων της πολυπλοκότητας. Τεράστια κεφάλαια και απίθανες αποταμιεύσεις καταστράφηκαν αφρόνως.

Οι διασυνδέσεις ανάμεσα στα στεγαστικά δάνεια, τις ρευστοποιήσιμες μετοχές, τα μη κερδοφόρα παράγωγα και τις οργανώσεις που τα διαχειρίζονταν, σε συνδυασμό με την μη τυποποίηση ζωτικών χρηματοοικονομικών στοιχείων, δημιούργησαν ένα θολό τοπίο στο οποίο επικρατούσε σύγχυση και άγνοια.

Δημιουργήθηκαν δυνάμεις έτσι, που δεν ήθελαν την ανάρρωση του συστήματος. Συνέβαλαν δε στην ευόδωση συστημικών μεταλλάξεων που σήμερα, με την βοήθεια της πανδημίας Covid-19 υπονομεύουν το κράτος δικαίου.

Ο καπιταλισμός ζει σε δύο κόσμους. Ο ένας από αυτούς γίνεται ορατός μέσω των φοινικόδενδρων και των παναμαϊκών πλοίων. Υπάρχει όμως και ένας άλλος κόσμος, αυτός των κανόνων, των νόμων και των πληροφοριών, που μας επιτρέπει να οργανώνουμε και να καταλαβαίνο.υμε τμήματα της πραγματικότητας ώστε να τα προσεγγίζουμε δημιουργικά

Ο κόσμος της οργανωμένης γνώσης και της εξ αυτής προκύπτουσας συνεργασίας ξεκίνησε να δημιουργείται από μεγάλους Ευρωπαίους μεταρρυθμιστές στα μέσα του 19ου αιώνα, επεκτάθηκε στις ΗΠΑ και συνέβαλε στην δημιουργία ενός παραγωγικού συστήματος που έφερε εντυπωσιακά βήματα ανάπτυξης στις περιοχές όπου αναπτυσσόταν Υπό αυτές τις συνθήκες, ο καπιταλισμός μπόρεσε να βρει λύση στο αποκαλούμενο «πρόβλημα της γνώσης», δηλαδή σε αυτό της αδυναμίας να συγκεντρώνονται, να αποθηκεύονται και να αξιοποιούνται γνώσεις. Οι μεταρρυθμιστές δημιούργησαν τα αποκαλούμενα «συστήματα μνήμης της ιδιοκτησίας», μέσω των οποίων χαρτογραφήθηκαν όλες οι διαθέσιμες γνώσεις -είτε αυτές ήσαν άϋλες (μετοχές, πατέντες, γραμμάτια), είτε υλικές (γη, κτίρια, μηχανές). Το να γνωρίζουμε ποιος ήταν ιδιοκτήτης, πού και πότε και ποιος χρωστούσε, επέτρεψε στους επενδυτές να προσδιορίζουν τους προμηθευτές και τους πιθανούς πελάτες, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται τα παραγωγικά κύτταρα που ονομάζονται επιχείρηση και τα οποία απετέλεσαν μοναδικά εργαλεία δημιουργίας καινοτομίας και διεύρυνσης των μεταξύ ανθρώπων συναλλαγών.

«Η κατάσταση αυτή δημιούργησε νέες μορφές ανισοτήτων, που δεν είναι μόνον υλικές», τονίζει ο Γάλλος νομπελίστας οικονομολόγος Ζαν Τιρόλ.

Κατά τον καθηγητή ψυχολογίας Μπάρρυ Σβάρτς, αφορούν κατά κύριο λόγο την ίδια τη φύση του ανθρώπου. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που οι δυνάμεις του αυταρχισμού και του θρησκευτικού φανατισμού επιδιώκουν να δημιουργήσουν μια ιδεολογία φόβου και άγνοιας ικανή να ενσωματωθεί στις κοινωνικές δομές.

Και αυτές οι τελευταίες, εμποτισμένες με ιδέες, μπορούν και αλλάζουν τον κόσμο, μερικές φορές με ολέθριους σαρωτικούς τρόπους.

Είναι ζωτικό έτσι οι δυνάμεις του κράτους δικαίου να δίνουν μάχη κατά ιδεολογιών που έχουν ενσωματωθεί στις κοινωνικές δομές. Είναι πολύ πιο δύσκολο να αλλάξει κανείς τις κοινωνικές δομές απ’ ό,τι τις σκέψεις που κάνουν οι άνθρωποι για τον εαυτό τους, κάτι που αντιμετωπίζει με επιτυχία η ψυχολογία, ή τις σκέ­ψεις που κάνουν για τους άλλους, κάτι που αντιμετωπίζει με επιτυχία η εκπαίδευση. Επιπλέον, επειδή οι κοινωνικές δομές επηρεάζουν πλήθη ανθρώπων αντί για μεμονωμένα άτομα, όταν οι δομές ενσωμα­τώνουν μια ιδεολογία, η επίδραση της ιδεολογίας αυτής είναι καθολική.

Ιδού λοιπόν πεδίον μάχης λαμπρόν για την αντιπαράθεση δημοκρατίας και αυταρχισμού, με την πρώτη να πάσχει σοβαρά από τον ιό της άγνοιας.