Μπρεχτ και ενέργεια: Kάθε μικρή αλλαγή είναι εχθρός μιας μεγάλης μεταρρύθμισης

Little changes are the enemies of great changes.

Οπως αναφέρει ο γερμανός θεατρικός συγγραφέας και διανοητής Bertolt Brecht (Poems, 1913-1956, Taylor & Francis σ. 277), «οι μικρές αλλαγές είναι ο εχθρός των μεγάλων (μεταρρυθμίσεων)». Είναι άραγε η περίπτωση των κυοφορούμενων αλλαγών στην αγορά ενέργειας αυτό που περιγράφει – με δόση απαξίας – ο Bertolt Brecht με τα παραπάνω λόγια;

Για χρόνια η εσωτερική αγορά ενέργειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση βασίστηκε σε ένα μοντέλο με την κωδική ονομασία «Target Model». Για να ενισχυθεί υποτίθεται ο ανταγωνισμός θεσπίστηκε ένα πλαίσιο προσδιορισμού της τιμής ηλεκτρικής ενέργειας βάσει της «Οριακής Τιμής Συστήματος»: Οι εταιρείες παραγωγής ενέργειας θα είχαν υποτίθεται κίνητρο να δώσουν χαμηλότερες τιμές στο Χρηματιστήριο Ενέργειας ώστε να αποζημιωθούν «χωρίς να κάνουν τίποτα» με τη διαφορά μεταξύ της (χαμηλότερης) προσφοράς τους και της Οριακής Τιμής. Η τελευταία βεβαίως θα προσδιόριζε την τελική τιμή στη χονδρεμπορική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας.

Είχαμε επισημάνει εδώ και καιρό – πολύ πριν από το ξέσπασμα της ενεργειακής κρίσης – ότι το μοντέλο αυτό, το οποίο ενδεχομένως λειτουργούσε ικανοποιητικά σε περιόδους νηνεμίας σε κάποιες δυτικοευρωπαϊκές αγορές ενέργειας, ενδεχομένως δεν ταιριάζει στη δομή και τα χαρακτηριστικά της ελληνικής αγοράς. Η δική μας αγορά χονδρεμπορικής ηλεκτρικής ενέργειας είναι «ρηχή» (μικρός όγκος συναλλαγών) και ολιγοπωλιακή (λίγοι παίκτες), σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές αγορές που χαρακτηρίζονται από «ρευστότητα» και πλουραλισμό. Και όμως, ωσάν το Target Model να είναι γραμμένο στις πλάκες του Μωυσέως, ουδείς εκ των κυβερνητικών στελεχών και συμβούλων τολμούσε να αμφισβητήσει την ορθότητα, την πληρότητα και την αποτελεσματικότητά του. Η Ευρώπη είναι η οικογένειά μας και συνήθως η κριτική στους θεσμούς της ισοδυναμεί περίπου με αντιευρωπαϊσμό. Πόσο στρεβλή αντίληψη! Αντίστοιχη των στρεβλώσεων της αγοράς ενέργειας, που σε συνθήκες κρίσης πολλαπλασιάστηκαν υπονομεύοντας και αποκαθηλώνοντας το ισχύον σύστημα.

Μόλις πριν από λίγες μέρες η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αναγνώρισε ότι το υφιστάμενο θεσμικό και ρυθμιστικό πλαίσιο δυσλειτουργεί. Το σινιάλο είχε δοθεί. Η κριτική έκτοτε δεν ισοδυναμεί με αντιευρωπαϊσμό και η αναζήτηση εναλλακτικών νομιμοποιείται. Τι είδους όμως αλλαγές; Εμβαλωματικές; Συγκυριακές; Περιορισμένες;

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προτείνει επείγουσα παρέμβαση στις ευρωπαϊκές αγορές ενέργειας για την αντιμετώπιση των πρόσφατων δραματικών αυξήσεων των τιμών. Η ΕΕ βρίσκεται αντιμέτωπη με τις επιπτώσεις μιας σοβαρής αναντιστοιχίας μεταξύ ζήτησης και προσφοράς ενέργειας. Για να αμβλυνθεί η αυξημένη πίεση που ασκείται στα ευρωπαϊκά νοικοκυριά και στις επιχειρήσεις η Επιτροπή προτείνει με καθυστέρηση ενάμισι έτους έκτακτα μέτρα μείωσης της ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας, τα οποία φιλοδοξεί να συμβάλουν στη μείωση του κόστους της ηλεκτρικής ενέργειας για τους καταναλωτές, καθώς και μέτρα για την ανακατανομή των πλεονασματικών εσόδων του ενεργειακού τομέα στους τελικούς καταναλωτές. Η Επιτροπή προτείνει την υποχρέωση μείωσης της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας κατά τουλάχιστον 5% κατά τη διάρκεια επιλεγμένων ωρών αιχμής με τις υψηλότερες τιμές. Τα κράτη-μέλη θα πρέπει να προσδιορίσουν το 10% των ωρών με την υψηλότερη αναμενόμενη τιμή και να μειώσουν τη ζήτηση κατά τις ώρες αιχμής.

Η Επιτροπή προτείνει επίσης στα κράτη-μέλη να επιδιώξουν τη μείωση της συνολικής ζήτησης ηλεκτρικής ενέργειας κατά τουλάχιστον 10% έως τις 31 Μαρτίου 2023. Μπορούν να επιλέξουν τα κατάλληλα μέτρα για την επίτευξη αυτής της μείωσης της ζήτησης, τα οποία μπορεί να περιλαμβάνουν οικονομική αντιστάθμιση. Η μείωση της ζήτησης σε περιόδους αιχμής θα οδηγούσε σε μείωση της κατανάλωσης φυσικού αερίου κατά 1,2 bcm τον χειμώνα. Η αύξηση της ενεργειακής απόδοσης αποτελεί επίσης βασικό μέρος της εκπλήρωσης των κλιματικών δεσμεύσεων της ΕΕ στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Η Επιτροπή προτείνει περαιτέρω ένα προσωρινό ανώτατο όριο εσόδων για τους «υπο-οριακούς» παραγωγούς ηλεκτρικής ενέργειας (κάτω από το οριακό κόστος), δηλαδή τεχνολογίες με χαμηλότερο κόστος, όπως οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η πυρηνική ενέργεια και ο λιγνίτης, οι οποίες παρέχουν ηλεκτρική ενέργεια στο δίκτυο με κόστος χαμηλότερο από το επίπεδο τιμών που καθορίζουν οι ακριβότεροι «οριακοί» παραγωγοί. Οι εν λόγω υπο-οριακοί παραγωγοί πραγματοποιούν έκτακτα έσοδα, με σχετικά σταθερό λειτουργικό κόστος, καθώς οι δαπανηροί σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής με αέριο έχουν αυξήσει την τιμή χονδρικής πώλησης της ηλεκτρικής ενέργειας που λαμβάνουν. Σύμφωνα με τις πρώτες ανακοινώσεις της Επιτροπής, τα έσοδα που υπερβαίνουν το ανώτατο όριο θα εισπράττονται από τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών και θα χρησιμοποιούνται για να βοηθήσουν τους καταναλωτές ενέργειας να μειώσουν τους λογαριασμούς τους. Τέλος, η Επιτροπή προτείνει προσωρινή εισφορά αλληλεγγύης πάνω στα υπερκέρδη που παράγονται από δραστηριότητες στους κλάδους του πετρελαίου, του αερίου, του άνθρακα και των διυλιστηρίων τα οποία δεν καλύπτονται από την εφαρμογή ανωτάτου ορίου στα υπο-οριακά έσοδα.

Είναι όλα τούτα αρκετά για την ανάσχεση του ενεργειακού κόστους και την εξασφάλιση προσιτής ενέργειας σε νοικοκυριά και επιχειρήσεις; Κατά τη γνώμη μου όχι. Διότι ελλείπει μία βασική παράμετρος: η ενέργεια να οράται και να αντιμετωπίζεται ως κοινωνικό αγαθό και όχι ως αποκλειστικά χρηματιστηριακό προϊόν. Αυτό όμως προϋποθέτει εκ βάθρων αλλαγή μοντέλου και φιλοσοφίας. Προϋποθέτει ισχυρές δημόσιες εταιρείες ενέργειας (η αρχή έγινε με την κρατικοποίηση της γαλλικής EDF) και εξίσου ισχυρή εποπτεία και έλεγχο από Ανεξάρτητες Αρχές για την προστασία του ελεύθερου ανταγωνισμού (απαγόρευση καρτέλ και κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης).

Little changes are the enemies of great changes.

Επιθυμούμε μεταρρυθμίσεις; Ας μην περιοριστούμε σε αλλαγές, καταπώς θα ’λεγε κι ο δάσκαλος Μπρεχτ.

Ο κ. Νικόλας Φαραντούρης είναι καθηγητής της Ευρωπαϊκής Εδρας Jean Monnet στο Δίκαιο Ενέργειας και Ανταγωνισμού και διευθυντής Μεταπτυχιακών στην Ενέργεια στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Διετέλεσε πρόεδρος της Νομικής Επιτροπής EUROGAS, της ένωσης 45 ενεργειακών εταιρειών ενέργειας στην Ευρώπη. Είναι σύμβουλος του προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ σε θέματα Ενέργειας και Ανταγωνισμού