Η μεταμόρφωση των δημοκρατιών

Τον κόσμο σήμερα απασχολεί η δυνατότητα των δημοκρατιών να επιβιώσουν σε έναν κόσμο γεμάτο προκλήσεις και κινδύνους. Τι είναι αυτό που κάνει τα αυταρχικά καθεστώτα να κλονίζονται και να χάνουν τη δυνατότητά τους να διαιωνίζουν την παρουσία τους; Και παράλληλα πώς μπορούν οι δημοκρατίες να ξεπεράσουν τους κινδύνους που τις απειλούν και να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους; Στα ερωτήματα αυτά οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες, ιδιαίτερα αν λάβει κανείς υπ’ όψιν του τον περίπλοκο κόσμο στον οποίο ζούμε.

Σε παλαιότερες εποχές τα πράγματα ήσαν πολύ απλούστερα. Οι χώρες που έκαναν εκλογές, σεβόντουσαν τις ατομικές ελευθερίες, δεν είχαν συστήματα παρακολούθησης των πολιτών τους και είχαν μέσα ενημέρωσης (εφημερίδες, ραδιόφωνα, τηλεοράσεις) ελεύθερα, που μπορούσαν να ασκήσουν κριτική στην κυβέρνηση, ανήκαν στον χώρο των δημοκρατικών καθεστώτων. Αντίθετα, εκεί όπου κυριαρχούσε ο φόβος για την ατομική ασφάλεια του καθενός, η αυθαιρεσία των Αρχών ασφαλείας ήταν διάχυτη, οι αντιφρονούντες ρίχνονταν στις φυλακές ή εκτοπίζονταν σε απόμακρες περιοχές και η πληροφόρηση ήταν αυστηρά ελεγχόμενη από το κράτος, τα καθεστώτα ήσαν δικτατορίες – ολοκληρωτικές ή απολυταρχικές. Σήμερα πλέον η κατάσταση έχει ριζικά μεταβληθεί. Τα όρια μεταξύ αυταρχισμού και ελαττωματικής δημοκρατίας είναι δύσκολα διακριτά. Γι’ αυτό και η σύγχυση που επικρατεί σε όλο τον κόσμο είναι πολύ μεγάλη.

Στις σηµερινές κοινωνίες αυτό που επικρατεί είναι η λεγόμενη «περιστροφή» (spin) των πολιτικών γεγονότων. Υπάρχει περιστροφή στις δημοκρατίες, δηλαδή έλεγχος των ροών των γεγονότων από τα κυβερνητικά επικοινωνιακά κέντρα (από τους γνωστούς spin doctors). Αλλά διαπιστώνεται σήμερα περιστροφή πληροφοριών και ειδήσεων και σε αυταρχικά καθεστώτα (spin dictatorships). Eκεί δηλαδή που δεν εφαρμόζονται πλέον οι αρχές του τρόμου στη διακυβέρνηση αλλά η χαλιναγώγηση του πληθυσμού με μηνύματα επιτυχίας, ευημερίας και ορθών πολιτικών χειρισμών. Δεν υπάρχει πλέον σύστημα επιβολής πολιτικού τρόμου ούτε και φανερής καταπίεσης. Πολλά μέσα ενημέρωσης αφήνονται να ασκούν κριτική, ενώ εκδηλώσεις δυσαρέσκειας επιτρέπονται. Εκλογές γίνονται με έναν πληθυσμό όμως που παραμένει, ή νομίζει πως είναι, ευχαριστημένος. Αρα το σύστημα, κατά κανόνα, τις κερδίζει.

Για όσο διάστημα η παγκοσμιοποίηση είναι αποτελεσματική και τα αγαθά της ευημερίας διαχέονται προς τα κάτω, προς την κοινωνία, οι αυταρχικοί ηγέτες ήσυχοι επιβιώνουν. Μόλις η ευημερία διακοπεί, αρχίζουν τα προβλήματα. Για να εξασφαλίσουν πειθαρχία οι δικτάτορες καταφεύγουν στην καταπίεση αφαιρώντας την ψευδαίσθηση της δημοκρατικής λεοντής. Η επιβίωσή τους τότε εξαρτάται από την ικανότητά τους και τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε λαού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ζήτημα έχει το τελευταίο βιβλίο των Sergei Gurieν και Daniel Treisman «Spin Dictators: The Changing Face of Tyranny in the 21st Century» (Οι Δικτάτορες της Περιστροφής: Το Αλλαγμένο Πρόσωπο της Τυραννίας τον 21ο Αιώνα), Princeton, 2022. Το ίδιο όμως ισχύει και για τις δημοκρατίες, όταν κλωνίζεται η εμπιστοσύνη του εκλογικού σώματος και αυξάνονται δραματικά οι οικονομικές δυσκολίες. Η αποφυγή της «μεταμόρφωσης» εκεί εξαρτάται εντελώς από την ισχύ και την καλή λειτουργία των θεσμών. Δεν υπάρχει δυστυχώς εγχειρίδιο ή τυφλοσούρτης με οδηγίες σωτηρίας. Μόνη λύση είναι η ορθολογική και διαφανής διακυβέρνηση.