Ένας πόλεμος που αξίζει να θυμόμαστε

Όσοι θεωρούν τον Άνσελμ Κίφερ ως τον σπουδαιότερο εν ζωή καλλιτέχνη θα δουν αρκετές αποδείξεις στην έκθεσή του στο Άμστερνταμ. Όσοι βρίσκουν το έργο του δημοσιογραφικό, υπερβολικά γεμάτο ηθικολογικά σχόλια για πραγματικά γεγονότα, δεν θα αλλάξουν γνώμη. Ο τίτλος της έκθεσης προέρχεται άλλωστε από ένα αντιπολεμικό τραγούδι. Υπάρχουν καμένες στολές και οι ναζιστικές αναφορές που έχει χρησιμοποιήσει για μεγάλο μέρος της καριέρας του. «Έχουμε τώρα μια κατάσταση όπως το 1933 στη Γερμανία», έχει πει, αναφερόμενος στον σύγχρονο λαϊκισμό.

Συμβαίνει, όντως; Ογδόντα χρόνια έχουν περάσει από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (και τη γέννηση του Κίφερ). Δεν είναι ο μόνος που χρησιμοποιεί την ευκαιρία για να προειδοποιήσει για την επανάληψη του παρελθόντος. Αυτό το στερεότυπο δεν εξαφανίζεται ποτέ. Μακάρι να έφευγε.

Η δεκαετία του 1930 είναι ένας σχεδόν άχρηστος οδηγός για το τι συμβαίνει τώρα. Οι ισχυροί άνδρες τότε προήλθαν από μια εποχή χάους που δεν είχε προηγούμενο: τον μεγάλο πόλεμο, τον υπερπληθωρισμό, τις πολιτικές συμμορίες που μάχονταν για τον έλεγχο των δρόμων. Οι σημερινοί δημαγωγοί αναδύθηκαν σε μια περίοδο διαρκούς ειρήνης και ευημερίας. Ήταν λίγο πολύ το πλουσιότερο έθνος στη Γη που εξέλεξε τον Ντόναλντ Τραμπ το 2016, μετά από δεκαετίες μείωσης της βίαιης εγκληματικότητας και περισσότερα από 40 χρόνια από τον τελευταίο πόλεμο στρατολόγησης. Η Βρετανία που ψήφισε να αποχωρήσει από το ευρωπαϊκό εγχείρημα είχε πολύ περισσότερη βιομηχανική ειρήνη και διεθνές κύρος από ότι όταν εντάχθηκε πρώτη. Όσο για τη Γερμανία, η βάση ψηφοφόρων της ακροδεξιάς αντιστοιχεί σχεδόν τέλεια στην παλιά Ανατολή, η οποία είναι αγνώριστα πλουσιότερη και πιο ελεύθερη από ό,τι ήταν κατά την επανένωση.

Είναι η ίδια η καινοτομία των σημερινών δημαγωγών που τους καθιστά τόσο δύσκολο να εντοπιστούν και να νικηθούν.

Δεν πρόκειται λοιπόν για απλώς διαφορετικές ιστορίες, αλλά σχεδόν αντίθετες. Το μάθημα της δεκαετίας του 1930 είναι ότι οι άνθρωποι που υποφέρουν — οικονομικός πόνος, σωματικός φόβος, εθνική εδαφική απώλεια — είναι πιθανό να στραφούν σε εξτρεμιστές. Το μάθημα του σήμερα είναι ότι η έλλειψη πόνου μπορεί να τους ωθήσει να κάνουν το ίδιο πράγμα. Μετά από μια πολύ μεγάλη περίοδο ηρεμίας, η πλήξη αρχίζει να έρχεται. Ο πειρασμός να αναλάβει κανείς ρίσκα με την ψήφο του αρχίζει να αυξάνεται. Η σταθερότητα αποσταθεροποιείται. Η δεκαετία του 1930 είναι εύκολη στην κατανόηση, καθώς συμμορφώνεται με την κοινή λογική: το τραύμα οδηγεί σε θυμό. Η πραγματική πνευματική πρόκληση είναι να αφομοιώσουμε το θέμα της δικής μας εποχής, που είναι οι διεστραμμένες συνέπειες της παρατεταμένης επιτυχίας.

Από πού προέρχεται, τέλος πάντων, αυτή η ιδέα ότι οι άνθρωποι ξεχνούν τον πόλεμο; Τα βιβλία για αυτόν και την προέλευσή του βοηθούν στη διατήρηση της δημοφιλούς αγοράς μη μυθοπλασίας. Οι ταινίες για το θέμα δεν σταματούν ποτέ να γυρίζονται. Είναι η μόνη ιστορική αναφορά στο ντουλάπι όλων. Το Churchiliana είναι μια διατλαντική βιομηχανία. «Στα περισσότερα βρετανικά γυμνάσια», έγραψε κάποτε ο πρώην δικαστής Jonathan Sumption, «η περίοδος από το 1914 έως το 1945 διδάσκεται αποκλείοντας σχεδόν κάθε άλλη ευρωπαϊκή ιστορία». Οι μόνες περικοπές που θα έκανα σε αυτή την πρόταση είναι «βρετανική» (μεγάλο μέρος του δυτικού κόσμου έχει την ίδια μονομανία) και «ευρωπαϊκή» (τα μαθήματα που παραγκωνίζονται περιλαμβάνουν, ας πούμε, την κινεζική ιστορία, την οποία ίσως αξίζει να γνωρίσουμε). Ο κίνδυνος δεν είναι ότι ξεχνάμε τη δεκαετία του 1930. Ο κίνδυνος είναι ότι τη γνωρίζουμε τόσο καλά που βλέπουμε όλα τα σύγχρονα γεγονότα μέσα από τον παραμορφωτικό της φακό.

Είναι οι αντιθέσεις που ξεχωρίζουν μεταξύ τότε και τώρα, όχι οι ηχώ. Σε όλες τις παραλλαγές του – γερμανικός, ιταλικός, ιαπωνικός- ο δεσποτισμός της δεκαετίας του 1930 έδινε τεράστια έμφαση στις στρατιωτικές θυσίες. Ο Τραμπ δεν φαίνεται καν να του αρέσει να βρίσκεται κοντά σε βετεράνους. Οι φασίστες του Μεσοπολέμου είχαν μια αντίστοιχη αποστροφή για το εμπόριο ως κάτι αποτυχημένο. Ο Τραμπ χλευάζει τα αυτοκίνητα Tesla και το ψηφιακό αστείο χρήμα. Άνθρωποι σαν τον Μουσολίνι ήθελαν να διαποτίσουν σχεδόν όλους τους τομείς της ζωής. Ο Τραμπ είναι αυταρχικός αλλά όχι ολοκληρωτικός, κάτι που δεν είναι απλώς διαφορά βαθμού. Εκτός από καλλιτέχνες όπως ο Κίφερ, πολλοί συγγραφείς κάνουν ένθερμο έργο προειδοποιώντας για τον λαϊκισμό. Αλλά όσο η δεκαετία του 1930 είναι το σημείο αναφοράς τους, θα κατακλύζει τους ανθρώπους.

«Άραγε θα μάθουμε ποτέ;» είναι ένα είδος σλόγκαν για τον Κίφερ. Το 2016, αν είχε εμφανιστεί ένας ηγέτης με επωμίδες, στριφογυρίζοντας ένα μουστάκι, καβάλα σε ένα τανκ, θα τους είχαμε ξεπεράσει σε χρόνο μηδέν, ακριβώς επειδή έχουμε μάθει . Είναι η ίδια η καινοτομία των σημερινών δημαγωγών που τους καθιστά τόσο δύσκολο να εντοπιστούν και να νικηθούν. Παρά τις συζητήσεις περί ανάμνησης, ίσως χρειαστεί να ξεχάσουμε την τελευταία καταστροφή για να αποτρέψουμε την επόμενη.