Τα αδιέξοδα του Νταβός και το αληθινό νόημα της «πολυκρίσης»

Ο νεολογισμός «πολυκρίση» κυριάρχησε στις συζητήσεις των οικονομικών, πολιτικών και επιχειρηματικών ελίτ στο φετινό Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ, που διεξήχθη από τις 16 έως τις 20 Ιανουαρίου στο θέρετρο του Νταβός με θέμα Συνεργασία σε έναν κατακερματισμένο κόσμο. Το Φόρουμ, που τις τελευταίες δεκαετίες προωθεί με συνέπεια το δόγμα της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης –πάντα υπό τον (βολικό) μανδύα της διεθνούς συνεργασίας– αποτέλεσε μια διαδικασία επιβεβαίωσης των αδιεξόδων της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης.

Παγκόσμια οικονομική κρίση και κρίση της Ευρωζώνης, προσφυγική/μεταναστευτική κρίση, κλιματική αλλαγή, πανδημική κρίση, πόλεμος στην Ουκρανία, πληθωριστικές πιέσεις, ενεργειακή και επισιτιστική κρίση είναι οι βασικές συνιστώσες της «πολυκρίσης». Ποιο είναι όμως το πραγματικό νόημα του όρου; Μήπως δεν είναι παρά ένα κλισέ; Ή μήπως, αντίθετα, πρόκειται για ένα φαινόμενο που δεν έχει προηγούμενο; Ποιες είναι οι γενεσιουργές του αιτίες; Πρόκειται τελικά για κρίσεις διαρθρωτικού χαρακτήρα ή απλώς μία ύπαρξη παράλληλων κρίσεων στην παγκόσμια οικονομία;

Πολυκρίση: Κλισέ ή κάτι νέο;

Το Global Risks Report 2023 που δημοσίευσε το Φόρουμ χρησιμοποίησε τον όρο για να περιγράψει τον τρόπο με τον οποίο «υφιστάμενοι και μελλοντικοί κίνδυνοι μπορούν επίσης να αλληλεπιδράσουν και να διαμορφώσουν μία “πολυκρίση” – ένα σύμπλεγμα σχετιζόμενων παγκόσμιων κινδύνων με σύνθετες επιπτώσεις, έτσι ώστε ο συνολικός αντίκτυπος να υπερβαίνει το άθροισμα του καθενός». Σημείο-κλειδί στην κατανόηση της έννοιας είναι η διασύνδεση των επιμέρους κρίσεων που την αποτελούν.

Τον όρο χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1990, ο Γάλλος φιλόσοφος Εντγκάρ Μορέν και επανέφερε στον δημόσιο διάλογο το 2016 ο τότε Πρόεδρος της Κομισιόν Ζαν-Κλοντ Γιουνκέρ σε ομιλία του στην Αθήνα, σε μια προσπάθεια να περιγράψει την κατάσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αντιμετώπιζε «τη χειρότερη οικονομική και κοινωνική κρίση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο». Ο Βρετανός ιστορικός Άνταμ Τουζ, o oποίος εισήγαγε εκ νέου στον παγκόσμιο δημόσιο διάλογο τον όρο «πολυκρίση», σε πρόσφατο άρθρο του επισήμανε ότι η έννοια αυτή υπηρετεί τρεις σκοπούς: α) αποτυπώνει την άγνωστη ποικιλομορφία των σοκ που πλήττουν αυτό που έως τώρα έμοιαζε με μια σταθερή τροχιά παγκόσμιας ανάκαμψης, β) υπογραμμίζει ότι αυτή η συρροή κραδασμών δεν είναι τυχαία αλλά σωρευτική και ενδογενής γ) με την επικαιρότητά της, σηματοδοτεί τη στιγμή κατά την οποία μία ολοένα αυξανόμενη αυτοπεποίθηση σχετικά με την ικανότητά μας να αποκρυπτογραφούμε είτε το μέλλον είτε την πρόσφατη ιστορία έχει αρχίσει να φαίνεται ταυτόχρονα εύκολη και παρωχημένη.

Ο όρος «πολυκρίση» έχει μπει στο στόχαστρο της κριτικής φιλελεύθερων αναλυτών και στοχαστών, που κάνουν λόγο για μία έννοια κενή περιεχομένου, εκτιμώντας ότι τόσο στο πρόσφατο όσο και στο απώτερο παρελθόν εκδηλώνονταν ταυτόχρονες κρίσεις. Στο εναρκτήριο πάνελ της συνδιάσκεψης του Νταβός ο ιστορικός Νίαλ Φέργκιουσον έκανε λόγο για αχρείαστο όρο, υποστηρίζοντας ότι «πρόκειται απλά για ιστορία που συμβαίνει», ενώ ο αρθρογράφος των Financial Times Γκίντεον Ράχμαν τον χαρακτήρισε «κλισέ».

Η πολυκρίση δεν είναι φυσικό φαινόμενο, αλλά αποτέλεσμα πολιτικών

Η πολυκρίση, ωστόσο, θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων πολιτικών, παρότι επικοινωνιακά μπορεί να είναι πολύ βολική η αντιμετώπιση των υφιστάμενων κρίσεων ως «φυσικών φαινομένων» και όχι ως απόρροιας των παθογενειών και της κρίσης του καπιταλιστικού πλαισίου στο οποίο λειτουργεί η παγκόσμια οικονομία.

Οι υφιστάμενες πολλαπλές κρίσεις μπορεί να οφείλονται και σε εξωγενείς παράγοντες (όπως η πανδημία), ωστόσο δεν συντελούνται, ούτε εξελίσσονται εν κενώ. Ο γεωπολιτικός και γεωοικονομικός κατακερματισμός αποτελεί προϊόν αντίστοιχων κλιμακούμενων ανταγωνισμών σε διεθνές επίπεδο. Το ότι η αντιμετώπιση της πανδημίας αλλά και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής είναι πολύ δυσκολότερη για τις αναπτυσσόμενες χώρες ασφαλώς είναι αποτέλεσμα των ανισοτήτων που ευνοούν τις αναπτυγμένες χώρες του Παγκόσμιου Βορρά. Το γεγονός ότι, σύμφωνα με την Oxfam, από το 2020 ως το 2022 το πλουσιότερο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού του πλανήτη έχει απορροφήσει περίπου τα 2/3 της παγκόσμιας αύξησης του πλούτου πιστοποιεί την άνευ προηγουμένου όξυνση των ανισοτήτων σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ερευνήτρια του Πανεπιστημίου του Μάντσεστερ Φάρουα Σιάλ έγραψε ότι «χωρίς αμφιβολία, η τρέχουσα κρίση έχει προκληθεί από τον μετασχηματιστικό ρόλο του χρηματοπιστωτικού και ψηφιακού καπιταλισμού και την προκληθείσα από τον άνθρωπο κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, αυτά δεν αποτελούν ανωμαλίες για τον καπιταλισμό, αλλά μέρος του σχεδιασμού του, του οποίου οι συνέπειες και οι κατανέμονται άνισα σε όλο τον κόσμο».

Το Νταβός ίσως τελικά είναι «νεκρό»

Οι ελίτ που συγκεντρώθηκαν στο Νταβός μάλλον επιβεβαίωσαν τα αδιέξοδα των νεοφιλελεύθερων πολιτικών της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης και τους κλυδωνισμούς που υφίσταται η παγκοσμιοποίηση. Το μήνυμα που έστειλε η απουσία αρκετών ηγετών υπερδυνάμεων και αναπτυγμένων χωρών από τη φετινή συνδιάσκεψη, την πρώτη μάλιστα που έλαβε χώρα διά ζώσης μετά τους περιορισμούς που επέβαλε η πανδημική κρίση, ήταν ιδιαίτερα ισχυρό: Από τους ηγέτες χωρών της G7 μόνο ο Καγκελάριος της Γερμανίας Όλαφ Σολτς έδωσε το παρών. Ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν, ο Πρωθυπουργός της Βρετανίας Ρίσι Σουνάκ, ο Γάλλος Πρόεδρος Εμανουέλ Μακρόν, η Πρωθυπουργός της Ιταλίας Τζόρτζια Μελόνι, ο Ιάπωνας Πρωθυπουργός Φούμιο Κισίντα και ο Πρωθυπουργός του Καναδά απέστειλαν αντιπροσώπους τους.

Το φετινό Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ περιορίστηκε σε τετριμμένες και γενικόλογες διακηρύξεις περί της -προφανέστατα αναγκαίας- «διεθνούς συνεργασίας» απέναντι στους παγκόσμιους κινδύνους της εποχής, χωρίς φυσικά ίχνος αυτοκριτικής για τις πολιτικές που προώθησε και οι οποίες διαμόρφωσαν έναν άνισο και ευάλωτο στις κρίσεις (οικονομικές, περιβαλλοντικές, ανθρωπιστικές κ.ά.) κόσμο. Το «ορθόδοξο» οικονομικό δόγμα των αποστειρωμένων ελίτ αποτυγχάνει πλέον διαρκώς και ο σχεδιασμός πολιτικών με τις κοινωνίες απούσες μόνο νέα δεινά μπορεί να προκαλέσει. Η φράση «το Νταβός είναι νεκρό», που εκστομίζεται εδώ και καιρό με αυτοπεποίθηση από τους επικριτές όσων πολιτικοοικονομικά πρεσβεύει το Φόρουμ, ίσως δεν απέχει πολύ από το να γίνει πραγματικότητα.

* Βαγγέλης Βιτζηλαίος, Υποψήφιος Διδάκτωρ Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου Πειραιώς, Συντονιστής Κύκλου Ευρωπαϊκών & Διεθνών Αναλύσεων ΕΝΑ – Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο 11^ο Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ που δημοσιεύεται στο www.enainstitute.org