Απορίες του δημοκρατικού καπιταλισμού

Με την κρίση αυτού που προσδιορίζει ως «δημοκρατικό καπιταλισμό» ασχολείται ο Μάρτιν Γουλφ, από τους γνωστότερους αρθρογράφους των «Financial Times», στο βιβλίο του «The Crisis of Democratic Capitalism» (Η κρίση του δημοκρατικού καπιταλισμού), που κυκλοφόρησε φέτος από τις εκδόσεις Penguin. Αφορμή τα προβλήματα που εμφανίζονται στις σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες, με την άνοδο στην εξουσία ηγετών που αμφισβητούν βασικές αρχές της δημοκρατικής διαδικασίας όπως ο Ντόναλντ Τραμπ ή ο Βίκτορ Ορμπαν, προβλήματα που συνδυάστηκαν με την εμφάνιση νέων αυταρχικών κρατικών καπιταλιστικών συγκροτήσεων στη Ρωσία ή την Κίνα. Ο Γουλφ θεωρεί ότι η σχέση ανάμεσα σε καπιταλισμό και δημοκρατία περνάει σήμερα κρίση στη Δύση, την ώρα που αναδύεται είτε ο αυταρχικός γραφειοκρατικός καπιταλισμός τύπου Κίνας, είτε παραλλαγές ενός επίσης αυταρχικού δημαγωγικού καπιταλισμού, όπως αυτός στην Τουρκία του Ερντογάν ή τη Βραζιλία όταν κυβερνούσε ο Μπολσονάρο.

Ο Γουλφ ξέρει καλά ότι η σύνδεση της δημοκρατίας και του καπιταλισμού δεν ήταν αυτονόητη και ότι αποτελεί έναν «εύθραυστο γάμο» ανάμεσα στις αγορές και τη δημοκρατία που πρέπει να αποφύγει δύο κινδύνους: από τη μια η πολιτική εξουσία να εξασφαλίζει και περισσότερο πλούτο, από την άλλη η κατοχή πλούτου να μεταφράζεται και σε πολιτική εξουσία. Αυτό απαιτεί διαχωρισμό ανάμεσα σε πολιτική εξουσία και οικονομία, ώστε να αποφεύγεται και ο κρατικός έλεγχος της οικονομίας και ο καπιταλισμός έλεγχος του κράτους.

Ο Γουλφ επιμένει ότι η οικονομική ελευθερία εξασφαλίζει την πολιτική και άρα οι ανταγωνιστικές αγορές συνδέονται με τους δημοκρατικούς θεσμούς. Ομως, ταυτόχρονα αναγνωρίζει ότι η δημοκρατία προϋποθέτει έναν βαθμό οικονομικής ασφάλειας των πολιτών. Αυτό είναι το πρόβλημα με την αυξημένη επισφάλεια, την επιδείνωση της θέσης των λιγότερο εκπαιδευμένων, τα στάσιμα πραγματικά εισοδήματα, την αυξημένη ανισότητα στις σύγχρονες οικονομίες, την παράλληλη ανάδυση ενός «ραντιέρικου» καπιταλισμού και την υπερδιόγκωση της χρηματοοικονομικής σφαίρας.

Πλουτοκρατικός λαϊκισμός

Αυτή η διάρρηξη του κοινωνικού και πολιτικού συνασπισμού που υποστήριζε τη μεταρρύθμιση του καπιταλισμού επιτρέπει την εμφάνιση διαφόρων μορφών λαϊκισμού με αποκορύφωμα, κατά τον Γουλφ τον «πλουτοκρατικό λαϊκισμό», που ενισχύθηκε από τον ολοένα και αυξανόμενο ρόλο του χρήματος στις εκλογικές αντιπαραθέσεις. Το όριο αυτών των τάσεων είναι ένας αυταρχικός λαϊκισμός που συνδυάζεται με τοξικό ατομικισμό.

Οι διαπιστώσεις του Γουλφ έχουν σίγουρα ενδιαφέρον και αποτυπώνουν πραγματικές διαστάσεις της τρέχουσας κρίσης των φιλελεύθερων δημοκρατιών και της ανάδυσης νέων αυταρχικών μορφών. Οταν, όμως, έρχεται η στιγμή να προτείνει μια διέξοδο οι προτάσεις του Γουλφ μοιάζουν περισσότερο με ισχνό ευχολόγιο παρά με πραγματική εναλλακτική. Υπάρχουν, βέβαια, όλες οι αναφορές στην ανάγκη η πολιτική να επηρεάζεται από όλους τους πολίτες και όχι μόνο τους εύπορους, στην εξασφάλιση βασικών δικαιωμάτων στην ασφάλεια, την εκπαίδευση και την ευημερία. Ομως, την ίδια στιγμή αποδέχεται τη δυνατότητα των κοινωνιών να βάζουν περιορισμούς στη μετανάστευση, παρότι υπογραμμίζει τη σημασία της διεθνούς συνεργασίας.

Συντηρητισμός

Ομως, το πραγματικό όριο του Γουλφ είναι ο βαθύτερος συντηρητισμός που ενυπάρχει στην ίδια τη φιλελεύθερη παράδοση που ασπάζεται. Καθόλου τυχαία δεν παραλείπει να συμπεριλάβει ένα παράθεμα του κατεξοχήν εκπροσώπου του συντηρητισμού Εντμουντ Μπερκ που απέναντι στη Γαλλική Επανάσταση υποστήριξε ότι όχι μόνο είναι αδύνατο να οικοδομηθεί μια νέα κοινωνία στη βάση πρώτων αρχών αλλά και απάνθρωπο ακόμη και να το προσπαθήσουμε. Ομως, αυτό παραβλέπει ότι στον πυρήνα της δημοκρατικής αρχής είναι ακριβώς η δυνατότητα οι άνθρωποι συλλογικά να αποφασίσουν να αλλάξουν τα πράγματα. Ουσιαστικά, αμφισβητεί τη δυνατότητα των ανθρώπων να σκεφτούν ορθολογικά και με τη συλλογική τους απόφαση και πράξη να διαμορφώσουν μια έλλογη κοινωνική συνθήκη, θέση που υποστήριξε μια σειρά από στοχαστές, από τον Καντ έως τη μαρξιστική παράδοση. Αλλωστε, μια ορισμένη φιλελεύθερη τοποθέτηση, ήδη από τον 19ο αιώνα, διαμορφώθηκε περισσότερο ως αντίδραση απέναντι στο ενδεχόμενο η διεύρυνση του εκλογικού δικαιώματος να δώσει περιθώρια αμφισβήτησης στις υποτελείς τάξεις.

Επιπλέον, η αντίφαση ανάμεσα στις έγκυρες παρατηρήσεις και την αδυναμία πραγματικού στοχασμού της διεξόδου, παραπέμπει και στην προβληματική αφετηρία του Γουλφ ότι οι αγορές αποτελούν το συμπλήρωμα της δημοκρατίας. Μόνο που η δυναμική των καπιταλιστικών αγορών και της ίδιας της συσσώρευσης είναι ουσιωδώς ολιγαρχική, κατατείνει, εάν είναι ανεξέλεγκτη, όχι απλώς στη συγκέντρωση του πλούτου αλλά και στη μετάφρασή του σε εξουσία. Είναι αυτή η εγγενής ολιγαρχική δυναμική των αγορών, όταν μεταφράζεται σε ηγεμονική ιδεολογία (μέσα από το σχήμα της υποτιθέμενης υπέρτερης ορθολογικότητας των αγορών έναντι των δημοκρατικών διαδικασιών), που αποτελεί και το εμπόδιο στις μεταρρυθμίσεις του καπιταλισμού που προτείνει ο Γουλφ. Και βέβαια τα ίδια τα αυταρχικά παραδείγματα προς αποφυγή που επικαλείται δείχνουν ότι κάθε άλλο αυτονόητη είναι η σύνδεση καπιταλισμού και δημοκρατίας.

Μεταρρύθμιση του καπιταλισμού;

Αυτό που επίσης παραβλέπει ο Γουλφ είναι ότι μεγάλες περίοδοι μεταρρύθμισης του «δημοκρατικού καπιταλισμού», όπως για παράδειγμα το New Deal του Ρούζβελτ, δεν προέκυψαν ως απλές πρωτοβουλίες, αλλά ήταν το αποτέλεσμα πολύ μεγάλων συγκρούσεων και αγώνων από ένα εργατικό κίνημα που ως ορίζοντά του έβαζε όχι τη βελτίωση αλλά την ανατροπή του καπιταλισμού. Κατά μία ιστορική ειρωνεία αυτό που σήμερα καθιστά δυσκολότερη τη μεταρρύθμιση είναι ακριβώς η υποχώρηση τέτοιων μεγάλων αντικαπιταλιστικών κινημάτων.