Η Ηθική Λειτουργία Επιχειρήσεων συνεπάγεται Ηθικά Προϊόντα;

Καθώς πολλές επιχειρήσεις έχουν βιώσιμη και ηθική δραστηριότητα που αυτό συνεπάγεται με ασφαλή προϊόντα για την κοινωνία και το περιβάλλον, πολλές άλλες έχουν μπει στο στόχαστρο ηθικών επενδυτικών ταμείων καθώς η δραστηριότητά τους είναι αμφιλεγόμενη όσων αφορά τις επιπτώσεις που έχει στο άτομο, στην κοινωνία και το περιβάλλον. Μερικές επιχειρήσεις από αυτές είναι του καπνού, του αλκοόλ και του τζόγου οι οποίες αναλύονται παρακάτω.

Καπνοβιομηχανίες

Η παραγωγή και πώληση προϊόντων καπνού, παρά το γεγονός ότι αποτελεί νόμιμη δραστηριότητα, θεωρείται από πολλούς ως ανήθικη. Το προϊόν έχει αποδειχθεί ότι είναι τόσο εθιστικό όσο και δυνητικά επικίνδυνο (συμπεριλαμβανομένης της επίδρασης του παθητικού καπνίσματος), γεγονός που υποδηλώνει ότι θα πρέπει να συμπεριληφθεί ηθικός έλεγχος. Σύμφωνα με τον Δρ. Jeffrey Wigand (Αμερικανός βιοχημικός και πρώην αντιπρόεδρος έρευνας και ανάπτυξης στην Brown & Williamson στο Λούισβιλ του Κεντάκι), τα τσιγάρα είναι «. . . το μόνο νόμιμο προϊόν που, όταν λαμβάνεται κατά την κοινή του χρήση, σε σκοτώνει». Ένας σχολιαστής επιχειρηματικής ηθικής προτείνει ότι «σχεδόν κανένα άλλο καταναλωτικό αγαθό δεν συγκρίνεται με τα τσιγάρα όσον αφορά την ατομική βλάβη και το κοινωνικό κόστος».

Η χρήση καπνού παραμένει η κύρια αιτία θανάτου που μπορεί να προληφθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες, προκαλώντας περισσότερους από 400.000 θανάτους κάθε χρόνο και με ετήσιο κόστος άνω των 50 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε άμεσο ιατρικό κόστος. Κάθε χρόνο, το κάπνισμα σκοτώνει περισσότερους ανθρώπους από το AIDS, το αλκοόλ, την κατάχρηση ναρκωτικών, τα αυτοκινητιστικά δυστυχήματα, τις δολοφονίες, τις αυτοκτονίες και τις πυρκαγιές – μαζί! Το κάπνισμα έχει ως αποτέλεσμα περισσότερα από 5 εκατομμύρια χρόνια πιθανής απώλειας ζωής κάθε χρόνο.

Ο καπνός είναι η μόνη νομιμοποιημένη ουσία που βλάπτει την ανθρώπινη υγεία ακόμη και σε μέτρια επίπεδα χρήσης. Η θεραπεία ασθενειών που σχετίζεται με το κάπνισμα επιβαρύνει σημαντικά το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης, που υπολογίζεται σε 9,6 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως από την Health Canada. Επιπλέον, οι καπνοβιομηχανίες αντιμετωπίζουν πιθανές μελλοντικές υποχρεώσεις καθώς οι ενάγοντες αναζητούν και κερδίζουν αποζημίωση σε συλλογικές αγωγές για δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία που προκαλούνται από τον καπνό.

Οι καπνοβιομηχανίες με την πώληση προϊόντων καπνού στους πολίτες συμβάλλουν σε μια ποικιλία οικονομικών προβλημάτων και προβλημάτων υγείας που μπορεί να θέσουν σε κίνδυνο τόσο τον καταναλωτή όσο και τον επενδυτή. Όλα αυτά τα επιχειρήματα υποδηλώνουν ότι η παραγωγή και η πώληση προϊόντων καπνού είναι ανήθικες.

Λίγα ηθικά επιχειρήματα υπάρχουν για να αντικρούσουν αυτά που αναφέρθηκαν παραπάνω. Σύμφωνα με ορισμένους, εφόσον ο καπνός θεωρείται νόμιμο προϊόν, και υπάρχει πλήρη παρουσίαση των κινδύνων για την υγεία, θα πρέπει να έχει κανείς το ηθικό δικαίωμα να αποφασίσει αν θα καπνίσει ή όχι. Σύμφωνα με μεγάλη καπνοβιομηχανία: «τα τσιγάρα είναι ένα νόμιμο προϊόν που απολαμβάνουν πολλοί ενήλικες, παρά τα σοβαρά προβλήματα υγείας που σχετίζονται με το κάπνισμα. Αν και είναι σκόπιμο για τις κυβερνήσεις και τις υγειονομικές αρχές να ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να αποφεύγουν επικίνδυνες συμπεριφορές, δεν πιστεύουμε ότι πρέπει να απαγορεύουν στους ενήλικες να επιλέγουν το κάπνισμα». Η απόφαση για το αν θα καπνίσουν ή όχι θα πρέπει να βρίσκεται στην ευχέρεια του ενήλικου ατόμου. Η υπόθεση στην οποία βασίζεται το επιχείρημα της εταιρείας είναι ότι επειδή η απόφαση να καπνίσει είναι ηθικά αποδεκτή, θα πρέπει να θεωρείται ηθικά αποδεκτό για μια εταιρεία να παρέχει το προϊόν.

Άλλοι (συμπεριλαμβανομένων εκείνων της καπνοβιομηχανίας) προτείνουν ότι εάν η παροχή τσιγάρων θεωρείται ανήθικη, τότε ομοίως εταιρείες αναψυκτικών και fast- food  θα πρέπει να θεωρούνται ανήθικες καθώς παρέχουν επίσης δυνητικά επικίνδυνα και εθιστικά προϊόντα (σόδα και χάμπουργκερ). Εάν μπορούν να παραχθούν ουσιαστικά ιατρικά και επιστημονικά στοιχεία παρόμοια με αυτά που υπάρχουν για τα τσιγάρα, τότε τέτοιες επιχειρήσεις  θα πρέπει επίσης να ελεγχθούν (αν και ότι τέτοια στοιχεία δεν έχουν τεκμηριωθεί μέχρι σήμερα).

Επιχειρήσεις αλκοολούχων ποτών

Το αλκοόλ συμπεριλαμβάνεται επίσης από πολλά ηθικά επενδυτικά ταμεία ως μη ηθική επένδυση. Το προϊόν αυτό, παρόμοιο με τον καπνό, είναι δυνητικά εθιστικό και επικίνδυνο. Για παράδειγμα, το αλκοόλ έχει συνδεθεί με χιλιάδες θανάτους κάθε χρόνο στις ΗΠΑ που προκαλούνται από κίρρωση του ήπατος. Σε αντίθεση με τα τσιγάρα, το αλκοόλ έχει συσχετιστεί με άλλους σχετικούς θανάτους. Το αλκοόλ έχει επίσης συνδεθεί με αποβολές, γενετικές ανωμαλίες, συζυγική ή παιδική κακοποίηση και σεξουαλική επίθεση. Είναι όμως αυτά όλα αρκετά για να το συμπεριλάβουμε ως ένα ακατάλληλο προϊόν προς διάθεση στους πολίτες; Για ορισμένα θρησκευτικά επενδυτικά ταμεία, το αλκοόλ πρέπει να αποκλειστεί από την αγορά. Όπως για παράδειγμα, το Ισλάμ απαγορεύει την κατανάλωση αλκοόλ, επομένως οι επενδύσεις σε τέτοιες εταιρείες αποκλείονται αναγκαστικά. Ορισμένες θρησκείες, ωστόσο, ενσωματώνουν το αλκοόλ στις θρησκευτικές τους πρακτικές. Ο Ιουδαϊσμός ενσωματώνει τις ευλογίες του κρασιού κατά την έναρξη των γευμάτων του Σαββάτου και άλλων θρησκευτικών εορτών. Ο Χριστιανισμός περιλαμβάνει το κρασί ως μέρος ορισμένων θρησκευτικών τελετών. Σε αντίθεση με τον καπνό, το αλκοόλ δεν σκοτώνει απαραίτητα το χρήστη ή ακόμη και δεν μειώνει τη ζωή του χρήστη. Σίγουρα, μπορεί να υπάρξουν επιπτώσεις στην υγεία (π.χ. ηπατική βλάβη) από τη μακροχρόνια κατάχρηση. Ωστόσο, όταν χρησιμοποιούνται με μέτρο, ορισμένοι τύποι αλκοόλ μπορεί να οδηγήσουν σε βελτιώσεις στην υγεία κάποιου. Αρκετές ιατρικές μελέτες υποδεικνύουν ότι η κατανάλωση κόκκινου κρασιού ή ακόμα και μπύρας ή οινοπνευματωδών ποτών (αν καταναλώνονται με μέτρο) (Mukamal, Kenneth J.: 9 January 2003, ‘Roles of Drinking Pattern and Type of Alcohol Consumed in Coronary Heart Disease in Men’, The New England Journal of Medicine 348(2), 109–118) μπορεί να βοηθήσει την καρδιά κάποιου.

Θα μπορούσε κάποιος να αναρωτηθεί εν τέλη, αν οι επιχειρήσεις που παράγουν οινοπνευματώδη ποτά πρέπει απαραίτητα να αποκλειστούν ως παραγωγοί ανήθικων προϊόντων; Ή εάν όσοι ενδιαφέρονται για τα ηθικά αμοιβαία κεφαλαία, καταναλώνουν ποτέ αλκοόλ εφόσον πιστεύουν ότι είναι μια ανήθικη δραστηριότητα; Παρά ταύτα, γενικά, η παροχή αλκοολούχων προϊόντων (εκτός από πιθανή παραγωγή κόκκινου κρασιού ή ποτών χαμηλής περιεκτικότητας σε αλκοόλ) μπορεί να είναι σωματικά επικίνδυνη για τον άνθρωπο (καθώς και δυνητικά εθιστική) και επομένως μπορεί να γίνει δυνητικά αποδεκτή ως μη ηθική.

Επιχειρήσεις τυχερών παιχνιδιών

Ο τζόγος είναι μια άλλη δραστηριότητα που πολλοί υποστηρίζουν ότι είναι ηθικά προβληματική. Ο τζόγος, ο οποίος αναγνωρίστηκε επίσημα ως διαταραχή στο DSM-III (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας) το 1980, μπορεί να γίνει σοβαρός εθισμός για ένα ορισμένο ποσοστό του πληθυσμού. Μεγάλη είναι η ζημιά που μπορεί να προκύψει από τον εθισμό σε τυχερά παιχνίδια, όπως η οικονομική καταστροφή, η κακοποίηση, το έγκλημα και η αυτοκτονία (Lesieur, H. R: ‘Pathological Gambling in Canada’, in C. S. Campbell and J. Lowman (eds.), Gambling in Canada: Golden Goose or Trojan Horse? (Simon Fraser University), pp. 221–242). Ορισμένες θρησκείες όπως το Ισλάμ απαγορεύουν τα τυχερά παιχνίδια.

Θα μπορούσε κανείς ωστόσο να υποστηρίξει ότι σύμφωνα με τον ηθικό σχετικισμό, η συντριπτική πλειοψηφία της κοινωνίας δέχεται πλέον τον τζόγο ως ψυχαγωγική δραστηριότητα. Έρευνα από την American Gaming Association δείχνει ότι περίπου το 54% των ενηλίκων των ΗΠΑ πιστεύει ότι η ψυχαγωγία του καζίνο είναι «τέλεια αποδεκτή», ενώ ένα ποσοστό 26% πιστεύει ότι η ψυχαγωγία του καζίνο είναι «αποδεκτή για τους άλλους, αλλά όχι για μένα». Μόνο ένα ποσοστό 17% πιστεύει ότι αυτή η δραστηριότητα « δεν είναι αποδεκτή». Περίπου το 75% πιστεύει ότι ο τζόγος στο καζίνο μπορεί να είναι μια «διασκεδαστική βραδιά» ενώ μόνο το 21% διαφωνεί. Σε αντίθεση με τον καπνό και το αλκοόλ, ο τζόγος είναι συχνά μια δραστηριότητα που χρηματοδοτείται από την κυβέρνηση. Για παράδειγμα, πολλές κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο λειτουργούν τώρα με λοταρία. Σε ορισμένες χώρες, οι κυβερνήσεις κατέχουν καζίνο (π.χ. αρκετές επαρχίες στον Καναδά).

Όσον αφορά τα ηθικά δικαιώματα, μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι οι τζογαδόροι συμμετέχουν οικειοθελώς στη δραστηριότητα, έχοντας επίγνωση της πιθανότητας απώλειας χρημάτων, παρόμοια με κάποιον που επενδύει στο χρηματιστήριο. Οι τζογαδόροι υφίστανται μόνο πιθανή φτωχοποίηση, κάτι που θα μπορούσε να συμβεί εξίσου εύκολα εάν ο παίκτης απολυθεί από τη δουλειά του. Θα μπορούσε να προβληθεί ένα επιχείρημα στο πλαίσιο του ωφελιμισμού ότι η κοινωνία επωφελείται συνολικά μέσω της παροχής τζόγου. Παρόμοια με τον καπνό, ο τζόγος δημιουργεί πλούτο των μετόχων, θέσεις εργασίας και πρόσθετους φόρους.

Σύμφωνα με την American Gaming Association: η εμπορική βιομηχανία τυχερών παιχνιδιών- καζίνο είναι ένας σημαντικός τομέας της οικονομίας του έθνους. Τα περισσότερα από 355.000 άτομα που απασχολούνται στη βιομηχανία απέφεραν περισσότερους από 9,8 δισεκατομμύρια δολάρια σε μισθούς (συμπεριλαμβανομένων των παροχών και των φιλοδωρημάτων) και οι δαπάνες της βιομηχανίας και των εργαζομένων της δημιούργησαν περίπου 500.000 περισσότερες θέσεις εργασίας σε εθνικό επίπεδο. Επιπλέον, τα περισσότερα από 3 δισεκατομμύρια δολάρια από φόρους τυχερών παιχνιδιών που καταβλήθηκαν από τη βιομηχανία στις πολιτείες και τις κοινότητες όπου λειτουργούσαν τα καζίνο παρείχαν χρηματοδότηση για τις απαραίτητες υπηρεσίες και προγράμματα προς όφελος κοινωνικών δραστηριοτήτων.

Ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η επένδυση σε αμοιβαία κεφάλαια είναι μια πράξη τζόγου. Τόσο ο τζόγος όσο και τα αμοιβαία κεφάλαια περιλαμβάνουν την επένδυση χρημάτων με πιθανό κίνδυνο απώλειας, συμπεριλαμβανομένου θεωρητικά ολόκληρου του κεφαλαίου.

Από τα παραπάνω, δεν είναι σαφές ότι ο τζόγος είναι απαραιτήτως μια ανήθικη δραστηριότητα (εκτός από την παραβίαση ορισμένων θρησκευτικών δογμάτων). Αν και υπάρχει δυνητική βλάβη που προκαλείται τόσο στο μεμονωμένο τζογαδόρο όσο και στην κοινωνία, και παρά τον πιθανό εθισμό του, σε αντίθεση με τον καπνό, η βλάβη είναι απλά οικονομική και όχι σωματική.

Συμπερασματικά, όλες οι παραπάνω βιομηχανίες που εξετάσαμε και άλλες πολλές βρίσκονται στο επίκεντρο ως βλαβερές για το άτομο και την κοινωνία. Όμως, εφόσον δεν γίνεται κάποια παράνομη διακίνηση προϊόντων θεωρούμε ότι θα πρέπει το κάθε άτομο να έχει την ελευθερία επιλογής να πράξει αναλόγως. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι επιχειρήσεις αλλά και οι εκάστοτε κυβερνήσεις θα αποποιούνται τις ευθύνες για τυχόν δημιουργία αρνητικών επιπτώσεων σε ένα μεγάλο μέρος των χρηστών. Επομένως, είναι κύριο μέλημά τους να υπάρχει σωστή ενημέρωση και εκπαίδευση. Όπως επίσης, διαφημιστικές καμπάνιες για τις συγκεκριμένες επιχειρήσεις να χρειάζονται προέγκριση από την κυβέρνηση προτού προβληθούν στα ΜΜΕ.

Το βέλτιστο είναι να προταθεί στις επιχειρήσεις που η δραστηριότητά τους αφορά τέτοιου είδους προϊόντα και υπηρεσίες, να αρχίσουν να εισάγουν μέτρα τα οποία θα προστατεύουν τον πολίτη με την πλήρη ενημέρωση για τις πιθανές επιπτώσεις που μπορεί να έχει κατά τη χρήση του προϊόντος, και κατά συνέπεια την κοινωνία, την οικονομία και το περιβάλλον. Τέτοιου είδους πρακτικές αντιπροσωπεύουν οι τρεις πυλώνες του ESG στο πλαίσιο της κοινωνικά υπεύθυνης επένδυσης (Κ. Ζοπουνίδης & Μ. Εσκαντάρ, Κοινωνικά Υπεύθυνη Επένδυση: Κριτήρια Εκτίμησης, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 21/04/2021). Ωστόσο, σημαντικές είναι και οι πρωτοβουλίες που θα πρέπει να λάβει το κάθε κράτος για την καλύτερη ενημέρωση και τη σωστή εκπαίδευση των πολιτών από μικρή ηλικία.

* Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Καθηγητής Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου,Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France

* Υποψήφια Δρ. Μαριάννα Εσκαντάρ, Μέλος του Εργαστηρίου Financial Engineering, Πολυτεχνείο Κρήτης