«Εμείς με πέτρες και αυτοί με σφαίρες»: το Πολυτεχνείο και οι αφανείς πρωταγωνιστές του Νοέμβρη 1973

Συνηθίζουμε να θεωρούμε ότι το Πολυτεχνείο του 1973 ήταν κατά βάση μια φοιτητική υπόθεση. Πράγμα λογικό αφού οι φοιτητικές κινητοποιήσεις του 1973, ξεκινώντας με την κατάληψη της Νομικής τον Φεβρουάριο ήταν η πιο «ορατή» έκφραση σύγκρουσης με το δικτατορικό καθεστώς, αλλά και γιατί ήταν όντως πρωτοβουλία των φοιτητών να προχωρήσουν στην κατάληψη του ΕΜΠ που πυροδότησε την εξέγερση.

Όμως, εάν κάτι έκανε εκείνη την εξέγερση ξεχωριστή, ένα πραγματικό ιστορικό ρήγμα που ακόμη παραμένει ανοιχτό, ήταν ότι στην εξέγερση δεν συμμετείχαν μόνο φοιτητές. Για την ακρίβεια η εξέγερση έγινε ιστορικό ρήγμα, ακριβώς επειδή δεν συμμετείχαν μόνο φοιτητές.

Γύρω τους συσπειρώθηκαν δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι. Εργάτες, υπάλληλοι, μαθητές, σπουδαστές άλλων μη πανεπιστημιακών σχολών, νοικοκυρές, επιστήμονες, ακόμη και αγρότες από τα Μέγαρα.

Ήταν αυτοί οι άνθρωποι που περπατούσαν με το τρανζιστοράκι κολλημένο στους 1050 χιλιοκύκλους για να ακούν το σταθμό της εξέγερσης και το βράδυ της Παρασκευής όταν άκουσαν τις εκκλήσεις για βοήθεια, πήραν σακούλες φάρμακα και τρόφιμα και κατέβηκαν στην Πατησίων.

Ήταν αυτές και αυτοί που θα αποτελέσουν για δύο μέρες την ασπίδα απέναντι σε τυχόν απόφαση καταστολής, πριν τελικά η Χούντα αποφασίσει να προχωρήσει σε αιματηρή κατάληψη, ήταν αυτές και αυτοί που έκαναν τις πορείες και τις διαδηλώσεις εκτός του Πολυτεχνείου, αυτές και αυτοί που δοκίμασαν να φτάσουν να μπουν στο μισητό υπουργείο Δημοσίας Τάξης, αυτές και αυτοί που έκαναν τα μεγάλα οδοφράγματα στην Πατησίων, αλλά και διασταύρωση με την Αλεξάνδρας, που καθυστέρησαν την κάθοδο των τεθωρακισμένων από το Γουδί, που δοκίμασαν με πέτρες και ξύλα να αντισταθούν στη βαναυσότητα ενός καθεστώτος που δεν δίστασε να βάλει ακροβολιστές να πυροβολούν στο ψαχνό, που στάθηκαν όρθιες και όρθιοι απέναντι στις κάνες και δεν υποχώρησαν παρά μόνο από όταν άρχισαν να μετρούν πλήθος τραυματιών και τους πρώτους νεκρούς.

Ήταν αυτές και αυτοί που την επόμενη μέρα, το ματωμένο Σάββατο της Αθήνας, ενώ ήταν γνωστό ότι το βράδυ είχε υπάρξει αιματηρή καταστολή και το τανκ είχε εισβάλει στο Πολυτεχνείο αποφάσισαν να αφήσουν σχολεία, φροντιστήρια και δουλειές να κατέβουν στην Αθήνα και να κάνουν αυθόρμητες διαδηλώσεις με τα πολυβόλα των τανκ και των τεθωρακισμένων να ρίχνουν αλλεπάλληλες ριπές και τους ελεύθερους σκοπευτές από την ταράτσα του ΟΤΕ να πυροβολούν.

Αυτές και αυτοί που βγήκαν σε διαδηλώσεις ακόμη και στις 18 και στις 19 Νοέμβρη, με τα τανκ παραταγμένα στα κομβικά σημεία της πόλης.

Ήταν αυτές και αυτοί που έδωσαν και τους περισσότερους νεκρούς και τραυματίες του Νοέμβρη.

Οι «αφανείς» ήταν αυτοί που αποφάσισαν να αφήσουν σχολεία, φροντιστήρια και δουλειές και να κάνουν αυθόρμητες διαδηλώσεις με τα πολυβόλα των τανκ και των τεθωρακισμένων να ρίχνουν στο ψαχνό

Μια μοναδική ιστορική καταγραφή

Όλα αυτά τα καταγράφει με τον πιο συστηματικό και τεκμηριωμένο τρόπο ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, αγωνιστής του φοιτητικού αντιδικτατορικού κινήματος ο ίδιος, αλλά και με μια λαμπρή ερευνητική διαδρομή ως διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών από το οποίο αφυπηρέτησε το 2020.

Σε αυτόν, άλλωστε, χρωστάμε την πιο συστηματική έρευνα που έχει γίνει για το πόσοι και ποιοι ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου.

Σε αυτή του την έρευνα, ο Καλλιβρετάκης κάνει την πιο συστηματική καταγραφή που έχει υπάρξει για τους «αφανείς πρωταγωνιστές» του Πολυτεχνείου, τις χιλιάδες ανθρώπους που πήραν μέρος στις κινητοποιήσεις γύρω από το Πολυτεχνείο.

Την έρευνα μπορείτε να τη διαβάσετε στο βιβλίο του «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο. Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973», που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Θεμέλιο.

Στηρίζεται για να το κάνει αυτό, αφενός στα πρακτικά της Δίκης του Πολυτεχνείου όπου κατέθεσε πολύ μεγάλος αριθμός από τους τραυματίες διαδηλωτές του Πολυτεχνείου, αλλά και σε συνεντεύξεις και άλλο ιστορικό υλικό, όπως και όλη τη βιβλιογραφία που υπάρχει.

Όλα αυτά καταγράφονται και αξιοποιούνται με τρόπο συστηματικό, με αποτέλεσε μια χωρίς προηγούμενο στην ελληνική βιβλιογραφία καταγραφή των γεγονότων εκείνων των ημερών, κυριολεκτικά ώρα την ώρα.

Όλα αυτά συνδυάζονται με την παρουσίαση όλων των μεγάλων αντιδικτατορικών κινητοποιήσεων που είχαν προηγηθεί, από την κηδεία του Γεωργίου Παπανδρέου έως και την Κατάληψη της Νομικής.

Ο Διομήδης Κομνηνός

Η βαναυσότητα του καθεστώτος και ο ηρωισμός της αντίστασης

Είναι δύσκολο να συμπυκνωθεί το περιεχόμενο αυτού του βιβλίου, που περιλαμβάνει τη συστηματική καταγραφή πλήθους ιστοριών και αφηγήσεων, που σε κάθε μια θα άξιζε ξεχωριστή αναφορά.

Δύο πράγματα ξεχωρίζουν. Το ένα είναι ο πραγματικός ηρωισμός των διαδηλωτών. Και δεν μιλάμε μόνο για τις πρώτες μέρες της κατάληψης, αλλά και όταν πια είναι πασιφανές ότι η καταστολή θα είναι ένοπλη και αιματηρή. Το άλλο ήταν η φρικαλέα βαναυσότητα του χουντικού καθεστώτος.

Και δεν υπάρχει άλλη περιγραφή από τον ηρωισμό για να περιγράψουμε τι σημαίνει να βγαίνουν και να προτάσσουν τα στήθη τους κυριολεκτικά στους ένοπλους αστυνομικούς του υπουργείου Δημοσίας Τάξης ή τα τεθωρακισμένα.

Όπως ο Διομήδης Κομνηνός, 17 χρονών μαθητής, που «κινούμενος να βοηθήσει κάποιον τραυματία στη μέση της οδού Αβέρωφ αναφέρεται ότι στράφηκε προς την πλευρά των αστυνομικών που βρίσκονταν στην οδό Μάρνη φωνάζοντας “Αν είστε άντρες, ελάτε να μας χτυπήσετε”» (σ. 133) για να ακολουθήσει καταιγισμός πυροβολισμών και να δεχθεί από απόσταση 6-8 μέτρα μιας σφαίρα 38^ο στην καρδιά.

«Εμείς με πέτρες και αυτοί με σφαίρες» λέει σε κάποιο σημείο ένας σπουδαστής σε μεταγενέστερη αφήγησή του, για να δείξει ότι ο αγώνας ήταν άνισος.

Και ο αγώνας ήταν πραγματικά άνισος, εάν σκεφτούμε πόσο μεγάλος ήταν ο αριθμός των τραυματιών από σφαίρες, με τους περισσότερους τραυματισμούς να είναι πολύ σοβαροί. Το ίδιο ανατριχιαστική είναι και η περιγραφή της βαναυσότητας των χτυπημάτων των αστυνομικών. Ή του τρόπου που τα πολυβόλα των τεθωρακισμένων γάζωναν τους δρόμους της πόλης. Ή για το πώς ο αμετανόητος μέχρι το θάνατό του αρχιχουντικός Ντεριλής περηφανευόταν ότι πέτυχε στο κεφάλι τον Μιχάλη Μυρογιάννη.

Για να μην αναφερθούμε στο κλίμα των ημερών και στο φόβο ότι το να πάει κάποιος σε νοσοκομείο θα σήμαινε σίγουρη σύλληψη, στοιχείο που έκανε αρκετούς τραυματίες να αποφύγουν τα νοσηλευτικά ιδρύματα. Ή στο πώς αρκετοί θάνατοι ήρθαν αργότερα ως αποτέλεσμα των τραυμάτων.

Ο Καλλιβρετάκης στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συστηματική έρευνα που έχει κάνει για τον εντοπισμό των τραυματιών και των νεκρών και τα στοιχεία που μπορεί να υπάρχουν για τις συνθήκες τραυματισμού ή θανάτου.

Όπως σημειώνει, το 14% των τραυματισμών και τρείς θάνατοι ήταν από δακρυγόνα, 26% των τραυματισμών και 5 θάνατοι από ξυλοδαρμό από αστυνομικούς, κυρίως με συμπαγείς ράβδους και 58% των τραυματισμών και 17 θάνατοι από πυρά στρατιωτικών και αστυνομικών. Το 58% των τραυματισμών από πυρά ήταν στο άνω μέρος του σώματος, άρα με σαφή ανθρωποκτόνο πρόθεση. Τουλάχιστον 76 τραυματισμοί αφορούσαν το κεφάλι, το στήθος και την κοιλιά, αλλά σώθηκαν επειδή ήταν τυχεροί και δεν χτυπήθηκε ζωτικό όργανο και μεταφέρθηκαν έγκαιρα σε νοσοκομείο και εγχειρίστηκαν από ευσυνείδητους γιατρούς.

Η ατιμωρησία

Οι περισσότεροι από τους θύτες των τραυματισμών και των θανάτων δεν ταυτοποιήθηκαν. Κατά βάση γιατί η δικαστική έρευνα δεν θέλησε να επεκταθεί στο σύνολο των ανθρώπων που ενεπλάκησαν στην αιματηρή καταστολή, παρότι όπως δείχνει η καταγραφή του Καλλιβρετάκη, υπάρχουν στοιχεία για το ποιοι υπηρέτησαν εκείνες τις μέρες και σε ποια σημεία.

Πράγμα που σημαίνει ότι οι άνθρωποι που πυροβόλησαν στο ψαχνό – και που οι ίδιοι σίγουρα αντιλήφθηκαν ότι ήταν πολύ πιθανό να σκότωσαν ή να τραυμάτισαν – ή που ξυλοκόπησαν ανηλεώς έναν διαδηλωτή, σε βαθμό που να πέσει αναίσθητος ή ακόμη και νεκρός, στη συνέχεια συνέχισαν να υπηρετούν κανονικά στις υπηρεσίες τους και αργότερα να συνταξιοδοτούνται «ευδοκίμως», χωρίς καμιά συνέπεια. Μια «οδυνηρή συνέχεια» του καθεστώτος που εξηγεί πολλά για κουλτούρες και νοοτροπίες που υπάρχουν ακόμη στα σώματα ασφαλείας

Ο ιστορικός Λεωνίδας Καλλιβρετάκης

Το ιστορικό ρήγμα και η αναγκαία μνήμη

Ο Καλλιβρετάκης δεν γράφει ένα βιβλίο για το «νόημα» ή το «μήνυμα» του Πολυτεχνείου. Μέχρι τέλους επιμένει στην αντικειμενική ιστορική καταγραφή, παρά την προσωπική του φόρτιση, που αποτυπώνεται όταν χρησιμοποιεί ως πηγή και τις δικές του ημερολογιακές καταγραφές από τότε.

Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι το πνεύμα, ο ηρωισμός, το θάρρος της εξέγερσης δεν αποτυπώνεται.

Ο ηρωισμός των «ανωνύμων», των «αφανών», αυτών που αργότερα δεν διεκδίκησαν απαραίτητα δάφνες, αλλά κουβάλησαν και κουβαλούν ακόμη το πνεύμα της εξέγερσης.

Αλλά και το βάθος του ιστορικού ρήγματος που ήταν το Πολυτεχνείο, σημείο συμπύκνωσης όλης της βίας του μετεμφυλιακού κράτους, αλλά της δυναμικής που έφερναν νέες κοινωνικές κατηγορίες που έβγαιναν στο προσκήνιο, αυτές που θα πρωταγωνιστήσουν και στους μεγάλους αγώνες της μεταπολίτευσης.

Κείμενο αναγκαίας ιστορικής πατριδογνωσίας και συνεισφορά μεγάλη στην ιστορική μνήμη και γνώση, το βιβλίο του Καλλιβρετάκη υπενθυμίζει ότι δεν υπάρχουν πραγματικές ιστορικές τομές δεν υπάρχουν εάν δεν εισβάλλουν στο ιστορικό προσκήνιο οι «αφανείς».

Όπως ακριβώς έγινε τις μέρες και νύχτες εκείνου του άγριου Νοέμβρη.