ΕΕ: Πόσο μακριά είναι από τον στόχο της ενιαίας αγοράς ενέργειας

Θα ήταν ανόητο να διακηρύξει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή «Victory» για τα αποτελέσματα της διαδικασίας της ολοκλήρωσης της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας  και να αποχωρήσει από «το δωμάτιο παρουσίασης» του εικοσαετούς και πλέον έργου της. Κι αυτό διότι η διαδικασία ολοκλήρωσης της ενιαίας αγοράς ενέργειας υπόκεινται συνεχώς σε τροποποιήσεις των ρυθμιστικών κανόνων, σε νέους στρατηγικούς στόχους  και σε τεχνολογικές προόδους.

Για δυόμιση πλέον δεκαετίες, η πορεία προς την ενοποίηση των εθνικών αγορών της ηλεκτρικής ενέργειας και των εθνικών αγορών του φυσικού αερίου των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης χαρακτηρίζεται από συνεχείς διαπραγματεύσεις.

Οι διαπραγματεύσεις λαμβάνουν χώρα μεταξύ: της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, των κρατών μελών της ΕΕ, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, των εθνικών ρυθμιστικών αρχών, των διαχειριστών των εθνικών δικτύων μεταφοράς ενέργειας, των ευρωπαϊκών ενώσεων των εταιριών παραγωγής και της εμπορίας ενέργειας και  των ευρωπαϊκών ενώσεων καταναλωτών ενέργειας.

Τα αποτελέσματα των διαπραγματεύσεων για τη δημιουργία της ενιαίας αγοράς

Τα αποτελέσματα των διαπραγματεύσεων μέχρι τώρα οδήγησαν στη σύνταξη, στην έγκριση και στη δημοσίευση:

α) τεσσάρων διαδοχικών «πακέτων» Ευρωπαϊκών κανονισμών και οδηγιών (1998 , 2003, 2009, 2019),

β) δύο συμπληρωματικών ρυθμιστικών κανόνων: έναν για τη διαφάνεια και την ακεραιότητα στη λειτουργία των αγορών ενέργειας (2012) και έναν για την ασφάλεια της αδιάκοπης τροφοδοσίας των εθνικών συστημάτων φυσικού αερίου (2017),

γ) δεκατριών Ευρωπαϊκών κωδίκων (2013-2017) για τη διαχείριση και τη λειτουργία των εθνικών δικτύων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας (8) και του φυσικού αερίου (5) και

δ) σαράντα μεθοδολογιών για την εφαρμογή των επιμέρους άρθρων των κανονισμών σχετικούς με τη λειτουργία των  εθνικών δικτύων μεταφοράς (2017-2021).

Μεταρρυθμίσεις στις εθνικές αγορές των κρατών μελών

Σε αυτό το πλαίσιο των διαδοχικών «πακέτων» Ευρωπαϊκών κανονισμών και οδηγιών, οι εθνικές αγορές ενέργειας των κρατών μελών της ΕΕ υποχρεώθηκαν να εξελιχθούν, να υιοθετήσουν τους Ευρωπαϊκούς κανονισμούς , να απελευθερωθούν, να διαχωρίσουν την οικονομική δραστηριότητα της παραγωγής και της εμπορίας από τη δραστηριότητα της μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας και της μεταφοράς του φυσικού αερίου.

Επιπλέον, τα κράτη μέλη υποχρεώθηκαν  να περιορίσουν τη δεσπόζουσα θέση των δημόσιων εταιριών κοινής ωφελείας, στην παραγωγή και στην προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας και στην προμήθεια του φυσικού αερίου, να προωθήσουν τις Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ), να «ανοίξουν» τις διασυνοριακές διασυνδέσεις τους με τις άλλες  ευρωπαϊκές χώρες.

Τέλος, στο τρέχον στάδιο της ευρωπαϊκής ενοποιητικής διαδικασίας των εθνικών αγορών, τα κράτη μέλη προχώρησαν στην ίδρυση, με κοινούς κανόνες λειτουργίας, τεσσάρων επιμέρους αγορών συναλλαγών ενέργειας:

1. την αγορά συναλλαγών ενέργειας με φυσική παράδοση την επόμενη ημέρα, (την αποκαλούμενη ως η προ ημερήσια αγορά) ,

2. την ένδο ημερήσια αγορά, με φυσική παράδοση εντός μίας ώρας, δηλ. «σε πραγματικό χρόνο».

3. την προθεσμιακή αγορά (με φυσική παράδοση μετά από διάστημα ένα μήνα, ή  σε τρεις μήνες ,ή σε έξι μήνες ή σε ένα χρόνο) και

4. την αγορά συναλλαγών εξισορρόπησης των αναγκών του δικτύου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας.

Παράλληλα,  τα κράτη μέλη κλήθηκαν να εφαρμόσουν τους κοινούς κανόνες προστασίας και ασφαλείας της αδιάκοπης λειτουργίας των δικτύων μεταφοράς ενέργειας , με μηχανισμούς απόκρισης της ζήτησης σε περιπτώσεις υπερφόρτωσης του δικτύου, με μηχανισμούς διασφάλισης της δυναμικότητας παραγωγής/capacity mechanisms, με προληπτικά μέτρα αντιμετώπισης των πιθανών κινδύνων διακοπής της λειτουργίας των δικτύων μεταφοράς, με κανόνες αλληλεγγύης και τέλος, με την ίδρυση ευρωπαϊκών περιφερειακών κέντρων διασφάλισης της μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας και την εφαρμογή κανόνων για την κυβερνο ασφάλεια.

Επιπλέον, τα κράτη μέλη  προχώρησαν: στη συγκρότηση ελεύθερων ζωνών κατανομής και εμπορίας δικαιωμάτων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας, στην ανάπτυξη των αγορών λιανικής, στην ανάπτυξη των δικτύων διανομής, στην προστασία των καταναλωτών από πιθανές καταχρηστικές συμπεριφορές των προμηθευτών ενέργειας και, στην θέσπιση κανόνων για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας.

Η ενιαία ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας στην πράξη

Σε αυτό το πολιτικό περιβάλλον των συνεχών διαδοχικών πακέτων Ευρωπαϊκών κανονισμών και οδηγιών, το βασικό ερώτημα είναι πόσο μακριά από το στόχο της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση;

Μετά από 10 χρόνια εφαρμογής του τρίτου Ευρωπαϊκών πακέτου κανονισμών και οδηγιών (2010-2020), το πακέτο που ουσιαστικά καθορίζει την έναρξη λειτουργίας της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας, δεν έχουμε τα οικονομικά αποτελέσματα για να καταλήξουμε  στο συμπέρασμα της επιτυχίας της προσπάθειας.

Το σημαντικότερο, μετά από δέκα χρόνια λειτουργίας της ενιαίας αγοράς, δεν υπάρχει αύξηση της παραγωγής και αντίστοιχα της κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας στην Ενωσιακή επικράτεια. Είναι γεγονός ότι η εφαρμογή των ευρωπαϊκών πολιτικών ενεργειακής αποδοτικότητας και εξοικονόμησης προκαλεί μείωση της κατανάλωσης  ενέργειας.

Σύμφωνα με τα οικονομικά στοιχεία, το 2010, δηλαδή έτος έναρξης εφαρμογής του «τρίτου πακέτου» Ευρωπαϊκών κανονισμών και οδηγιών για την ενέργεια, η ετήσια παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και η αντίστοιχη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας στην ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας ήταν 2.570.000  γιγαβατώρες (GWh).

Η ετήσια παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και η αντίστοιχη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας διαμορφώθηκε στις 2.565,000 γιγαβατώρες το έτος 2019, για να πέσει στις  2.464.000 το έτος 2020, λόγω της πανδημίας. (Eurostat Ιούνιος 2021).

Όσον αφορά τις ενδοευρωπαϊκές συναλλαγές ηλεκτρικής ενέργειας, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή στατιστική υπηρεσία, το έτος 2020 οι εισαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας (οι ενδοευρωπαϊκές εισαγωγές), κάλυπταν μόλις το 15% (369.000 GWh) της συνολικής Ευρωπαϊκής Ενωσιακής κατανάλωσης (2.464.789 GWh).

Επιπλέον, έχουμε περιορισμένη αύξηση των ενδοευρωπαϊκών συναλλαγών ηλεκτρικής ενέργειας.  Οι διασυνοριακές ετήσιες εισαγωγές αυξήθηκαν από τις 284.0000 γιγαβατώρες το 2010, στις 366.000 γιγαβατώρες το 2019. Έτσι, το περιορισμένο μέγεθος της αύξησης των ενδοευρωπαϊκών διασυνοριακών εισαγωγών ,δεν είναι ικανό να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η ενιαία ευρωπαϊκή αγορά λειτουργεί, επιτυχώς.

Η περιορισμένη αύξηση του ενδοευρωπαϊκού εμπορίου και ειδικότερα των ενδο ευρωπαϊκών διασυνοριακών εισαγωγών ηλεκτρικής ενέργειας, από τις 284.000 γιγαβατώρες το 2010 στις 366.000 γιγαβατώρες το 2019,   πραγματοποιείται αποκλειστικά από την αύξηση των εξαγωγών ηλεκτρικής ενέργειας από 4 Ευρωπαϊκές χώρες, με σειρά κατάταξης: Σουηδία, Γερμανία,  Γαλλία, Αυστρία  (στοιχεία Eurostat Ιούνιος 2021) .

Οι 4 παραπάνω χώρες είναι  οι κύριες κερδισμένες χώρες της ενιαίας αγοράς ενέργειας μέχρι σήμερα.

Οι περιορισμένες δυνατότητες μεταφοράς  ηλεκτρικής ενέργειας των διασυνοριακών διασυνδέσεων των εθνικών δικτύων παρουσιάζονται ως η κύρια αιτία του χαμηλού μεγέθους διασυνοριακών συναλλαγών ενέργειας.

Οι δεσμεύσεις των κρατών  μελών για αύξηση της δυνατότητας μεταφοράς των διασυνδέσεων στο 20% της συνολικής εγκατεστημένης ισχύς  παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ενωσιακή επικράτεια, μέχρι το έτος 2030 ,αναμένεται να αυξήσει τις  ένδο ευρωπαϊκές ροές ηλεκτρικής ενέργειας, ως ποσοστό της εγχώριας κατανάλωσης.

Η Ένωση των Ευρωπαϊκών εταιριών διαχείρισης δικτύων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας  από την πλευρά της, δηλώνει ότι για να λειτουργήσει η ευρωπαϊκή αγορά χρειάζονται πρόσθετες επενδύσεις σε διασυνοριακές διασυνδέσεις συνολικής ισχύς 50.000 μεγαβατώρων  (στοιχεία ENTSO-E 2021).

Παρ όλα αυτά,  όπως μας ενημερώνει η Ευρωπαϊκή υπηρεσία των εθνικών ρυθμιστικών αρχών  ενέργειας (ACER), η χρήση των διασυνδέσεων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας δεν ξεπέρασε το 60% με 68%  της συνολικής δυναμικότητας μεταφοράς τους, το έτος 2020.

Το θετικό για τη λειτουργία της αγοράς ενέργειας είναι  ότι σε όλες τις χώρες παρουσιάζεται μείωση των μεριδίων των εταιριών που είχαν δεσπόζουσα θέση στην  παραγωγή ενέργειας, τη δεκαετία 2000-2010. Ειδικά στην ηλεκτροπαραγωγή οι μεγαλύτεροι παραγωγοί στις εγχώριες αγορές δεν έχουν πλέον μερίδιο μεγαλύτερο του 35%.   (σ.σ. η Ελλάδα μείωσε το μερίδιο της ΔΕΗ στην ηλεκτροπαραγωγή από το 80% το 2010 στο 51% το 2020).

Σύγκλιση τιμών

Η ιδιομορφία της ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας είναι ότι μεγάλο μέρος της σύγκλισης των τιμών που παρατηρείται μεταξύ των εθνικών αγορών είναι αποτέλεσμα κυρίως της εφαρμογής  των κοινών ρυθμιστικών κανόνων που διέπουν πλέον το σύνολο των δραστηριοτήτων στο ευρωπαϊκό κλάδο ενέργειας και όχι λόγω  της αύξησης των εμπορικών συναλλαγών.

Η εφαρμογή κοινών ρυθμιστικών κανόνων στην ενωσιακή επικράτεια, προκαλεί την ομοιότητα στην οργάνωση και στη λειτουργία των  αγορών των κρατών μελών της ΕΕ και τελικά τη σύγκλιση των τιμών (τουλάχιστον στις χονδρεμπορικές αγορές).

Οι συγκλίνουσες τιμές παρουσιάζονται στις Ευρωπαϊκές χονδρεμπορικές αγορές αλλά όχι στις λιανικές αγορές,  διότι εκεί, στις λιανικές αγορές,  η ελευθερία του κράτους  να επιβάλλει τέλη, φόρους διαφοροποιεί αισθητά τις τελικές τιμές λιανικής μεταξύ των Ευρωπαϊκών χωρών.

Η ανάπτυξη των οργανωμένων αγορών (συναλλαγών) ενέργειας στην ΕΕ

Οι οργανωμένες αγορές συναλλαγών ενέργειας παρουσιάζουν σημαντική ανάπτυξη την τελευταία δεκαετία.  Σύμφωνα με τα στοιχεία που δίδει η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Συνεργασίας των Εθνικών ρυθμιστικών αρχών ενέργειας (ACER), οι συναλλαγές ενέργειας στις 78 οργανωμένες αγορές ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση,  αυξήθηκαν κατά 103% τo 2020 συγκριτικά με το έτος 2019, παρά τα ευρωπαϊκά lockdowns λόγω της πανδημίας. Και αυτό οφείλεται στην έναρξη λειτουργίας σε πολλές χώρες, των ένδο ημερήσιων αγορών ηλεκτρικής ενέργειας και της έναρξης λειτουργίας των αγορών εξισορρόπησης του φορτίου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας.

Το 2020, συνολικά υπήρξαν 2,5 δισεκατομμύρια συναλλαγές ενέργειας και δικαιωμάτων μεταφοράς ενέργειας στις 78 οργανωμένες αγορές. 1000 νέοι συμμετέχοντες (traders)  στις οργανωμένες αγορές καταγράφηκαν το 2020.

Από τις συνολικά 2,5 δισεκατομμύρια  συναλλαγές , στις 78 οργανωμένες αγορές συναλλαγών ενέργειας στην Ευρωπαϊκή επικράτεια, η Ευρωπαϊκή Υπηρεσία των Εθνικών Ρυθμιστικών αρχών (ACER) εντόπισε μόλις  301 περιπτώσεις  πιθανής χειραγώγησης των αγορών.

Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε όμως, ότι  ο αυξανόμενος αριθμός των συναλλαγών στις οργανωμένες αγορές (χρηματιστηριακές αγορές) δεν διασφαλίζει την ολοκλήρωση της αγοράς  αλλά τη λειτουργικότητα των οργανωμένων χρηματιστηριακών κέντρων συναλλαγών ενέργειας (Βλέπε ενδεικτικά το δείκτη churn rate). Όπως ήδη αναφέραμε,  οι φυσικές εμπορικές συναλλαγές (οι φυσικές διασυνοριακές ροές ηλεκτρικής ενέργειας),  μειώθηκαν και δεν αυξήθηκαν, την περίοδο 2010 -2021.

Συμπεράσματα και προβληματισμοί

Τα οικονομικά στοιχεία της περιόδου 2010 – 2021, δείχνουν ότι η ολοκλήρωση της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας στην πράξη, έχει πολύ δρόμο να διανύσει ακόμη.

Η οικονομική δραστηριότητα στον ευρωπαϊκό ενεργειακό κλάδο δεν είναι ανάλογη της αυξημένης ευρωπαϊκής νόμο παραγωγής τα τελευταία δέκα χρόνια.  Αυτό πρέπει να προβληματίσει τους διαμορφωτές και τους λήπτες των αποφάσεων στον ενεργειακό κλάδο.

Η ενεργειακή μετάβαση (το κλείσιμο και η αντικατάσταση παλαιών μονάδων από νέες, περιβαλλοντικά φιλικές, μονάδες ηλεκτροπαραγωγής),  δεν αποτελεί δικαιολογία των περιορισμένων αποτελεσμάτων της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς καθώς και οι πραγματικές επενδύσεις στις ΑΠΕ είναι και αυτές περιορισμένες και όχι ανάλογες των Ευρωπαϊκών στόχων για τα έτη 2030 και 2050.

Τα πρώτα τρία Ευρωπαϊκά πακέτα κανονισμών και οδηγιών ήταν απόλυτα προσανατολισμένα  στην οργάνωση και τη λειτουργία των εθνικών αγορών ενέργειας και στην προώθηση της στρατηγικής της ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας.

Το τέταρτο πακέτο όμως,  διαφοροποιήθηκε σημαντικά από τον αρχικό – αποκλειστικό – στόχο της δημιουργίας μιας ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας. Tο τέταρτο πακέτο (2016-2019) πέραν των κανόνων της λειτουργίας της αγοράς, εισήγαγε νέους στόχους (την απανθρακοποίηση, την ενεργειακή αποδοτικότητα και εξοικονόμηση, την ενεργειακή ασφάλεια, την προώθηση των ΑΠΕ στο ευρωπαϊκό «μείγμα καυσίμων» ηλεκτροπαραγωγής).

Ήδη προετοιμάζεται ένα πέμπτο πακέτο κανονισμών και οδηγιών που θα κάνει πράξη την νέα ενεργειακή στρατηγική της Ευρωπαϊκής Επιτροπής  για την «πράσινη συμφωνία», με την προώθηση νέων κανόνων για την αγορά φυσικού αερίου.  Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στο υπό  διαπραγμάτευση νέο πακέτο, αναμένεται να προωθήσει διαδικασίες με σκοπό  την αντικατάσταση του φυσικού αερίου από  το υδρογόνο.

Το νέο πέμπτο πακέτο για την πράσινη συμφωνία, θα είναι μια νέα δοκιμασία για την ενιαία ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας.

*Ο Βασίλειος Π. Πανουσόπουλος (1971) είναι Οικονομολόγος – Διεθνολόγος, Ειδικός Επιστήμονας, Βαθμός Α στη Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας (ΡΑΕ).  Οι απόψεις που διατυπώνονται είναι αποκλειστικά προσωπικές.