Εντγκάρ Μορέν: Γιατί η γοητεία του ανορθολογισμού

Η 8^η Ιουλίου, ήταν μια μέρα που ένας καλός φίλος, ο εφοπλιστής και πολιτικός, Γιώργος Δαλακούρας, εγκατέλειπε τα  εγκόσμια, ενώ ένας άλλος, στη Γαλλία,ο μεγάλος φιλόσοφος και κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν, συμπλήρωνε 100 χρόνια ζωής. Τον πρώτο τον είχα γνωρίσει πριν 40 χρόνια ακριβώς και τον δεύτερο, τον Εντγκάρ Μορέν  πριν 30 χρόνια. Ενώ λοιπόν ο πρώτος είχε «φύγει» για το μεγάλο ταξίδι, δεν μπόρεσα να αντισταθώ στον πειρασμό να στείλω ορισμένα ερωτήματα στον δεύτερο, γνωστό επίσης και ως φιλόσοφο της πολυπλοκότητας.Τον ρωτούσα έτσι, ποια ήταν η άποψη του για την κρίση του κορωνοϊού, πως έβλεπε ο ίδιος τον ακήρυκτο πόλεμο ανάμεσα στη γνώση και την άγνοια και ποια η έννοια του θανάτου σε σχέση με την αντίληψη της ζωής ως πραγματικότητας.

«…Όλα τα πράγματα που μαθαίνουμε», μου απάντησε ο Εντγκάρ Μορέν, «…μας ανοίγουν ένα καινούργιο άγνωστο. Ο ιός μας υποχρεώνει καθημερινά να θέτουμε ερωτήματα στον κόσμο μας και να ψάχνουμε για απαντήσεις, που δεν έχουν τίποτε το τελεσίδικο. Ένα μάθημα που άντλησα από την ζώσα εμπειρία μου, είναι ότι πρέπει να είμαστε έτοιμοι να βιώσουμε το απρόσμενο. Ένα χρόνο πριν την άνοδο του στην εξουσία, ποιος περίμενε ότι ο Χίτλερ θα την κατακτούσε με νόμιμο τρόπο; Ποιός περίμενε τον ισπανικό εμφύλιο και πόσοι πίστευαν ότι οι Σοβιετικοί θα νικούσαν τους Γερμανούς; Οι βεβαιότητες οδηγούν σε εκπλήξεις. Γι’ αυτό καλόν είναι όταν κάνουμε σενάρια να δίνουμε καλή θέση στο απρόοπτο, στο απρόσμενο. Όταν οι Πέρσες έφτασαν στο Μαραθώνα,  πίστευαν  ότι θα έκαναν περίπατο στην Αθήνα. Συνετρίβησαν όμως, παρά την υπεροπλία τους.

Σήμερα ο κορωνοϊός μας υπενθυμίζει ότι το πεπρωμένο μας είναι κοινό, όσο και άν κάποιοι το ξεχνούν ή το παραβλέπουν. Δεν τους κακίζω. Δεν μπορούν όλοι να έχουν την ίδια αίσθηση της πραγματικότητας. Το πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στη γνώση και την πραγματικότητα, πολύ πριν από μας το έχουν θίξει Έλληνες, Ινδοί και Κινέζοι στοχαστές. Τη σκυτάλη πήρε ο Κάντ και σήμερα το θέτουν οι επιστήμες του εγκεφάλου και η φιλοσοφία της γνώσης…».

Τι μπορούμε άραγε να γνωρίζουμε ή να γνωρίσουμε από την πραγματικότητα, είναι το ερώτημά σου.

«…Βιώνουμε μια σοβαρότατη, πολύπλοκη και οξύτατη κρίση, η οποία από ιστορικής πλευράς είναι κρίσιμη. Πρόκειται για μια πλανητική κρίση, η οποία αν δεν οδηγήσει σε περισσότερη αλληλεγγύη, αλληλοκατανόηση και κοινές προσπάθειες επίλυσης προβλημάτων, η κατάσταση θα μπορούσε να ξεφύγει. Και κάποιοι το θέλουν αυτό. Αυτοί που κλείνουν σύνορα και μιλάνε ωσάν η Γη να μην ήταν πατρίδα τους, δεν καταλαβαίνουν την πορεία της ιστορίας…Η προσποιούνται ότι δεν την καταλαβαίνουν.. Θέλουν να μετατρέψουν έτσι τη μύθο-ποιητική τάση του ανθρώπινου πνεύματος σε εργαλείο εξουσίας…

Η πραγματικότητά μας είναι η πραγματικότητα ενός τρισδιάστα­του κόσμου στους κόλπους του οποίου υπάρχουν αντικείμενα και δραστηριότητες, εκτυλίσσονται γεγονότα εντός του χρόνου και του χώρου. Αποτελείται από ύλη, ενέργεια, πληροφορία.

Παρά την αναμφισβήτητη πρόσληψη με τις αισθήσεις μας της πραγματικότητάς μας, δηλαδή της πραγματικότητας του προ­σωπικού μας είναι, της πραγματικότητας των γεγονότων μας, της πραγματικότητας της φύσης μας, του κόσμου μας, του χρό­νου και του χώρου, έχουμε ενίοτε την αίσθηση πως η πραγματι­κότητά μας δεν είναι και τόσο πραγματική.

Η αίσθηση αυτή, σύμφωνα με τους «μάγους» της εποχής μας οδηγεί στον κόσμο των ψευδαισθήσεων και από αυτόν μύρια έπονται. Γνωρίζουμε δε, από τον Καντ κι έπειτα, και έχει επιβεβαιωθεί από τις επιστημονικές γνώσεις σχετικά με τον ανθρώπινο εγκέ­φαλο, ότι η πρόσληψη του εξωτερικού κόσμου από τον άνθρωπο συμπαράγεται από τις ισχυρές οργανώτριες δυνάμεις του εγκεφάλου. Μπορούμε συνεπώς να πούμε ότι το πραγματικό είναι πραγματοποίηση μιας πραγματικότητας που δεν είναι φτιαγμένη με πράγματα, αλλά την οποία “πραγματοποιούμε” εμείς;…».

Στο επίπεδο αυτό, ο Εντγκαρ Μορέν, από χρόνια τώρα, θέτει το καίριο ερώτημα του αν υπάρχει ουσιαστική διαφορά μεταξύ πρόσληψης και παραίσθησης και κατά πόσον κάθε πρόσληψη μπορεί να ενέχει ένα μέρος παραίσθησης. Και αν θυμάμαι καλά, από τις παραισθήσεις προκύπτει το μυστήριο, το οποίο κατά τους προσωκρατικούς φιλοσόφους μπορεί να οδηγήσει στο χάος.

«…Στους κόλπους μιας πραγματικότητας πλεγμένης με μη πραγματικότητα, ταυτόχρονα απόλυτη και απατηλή, ο πόνος, η ηδονή, η γέννηση, η ζωή και ο θάνατος, αυτές οι πραγματικό­τητες, όσο φευγαλέες κι εφήμερες κι αν είναι, συνιστούν την αληθινή ανθρώπινη πραγματικότητά μας…», τονίζει ο Εντγκάλ Μορέν και όποιος μπορεί και θέλει αν προσπαθήσει να τον καταλάβει. Ιδιαίτερα δε όταν καταλήγει, λέγοντας: «Πέρασα ολόκληρη τη ζωή μου ασχολούμενος και σκεπτόμενος το ανθρώπινο μυστήριο. Αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου μυστηρίου». Μήπως τελικά αυτό το τελευταίο είναι και η πηγή του παραλογισμού;