Η ζωή δεν σταματά όταν σταματά η καρδιά

Είναι ένα από τα «πανανθρώπινα» ερωτήματα που διέπουν τη ζωή όλων μας, καθώς αφορά το αναπόφευκτο… πανανθρώπινο τέλος της. Τι συμβαίνει τις τελευταίες στιγμές πριν από τον θάνατο;

Ενα ερώτημα διαχρονικά και λογικά αναπάντητο – οι μόνες (σχεδόν) απαντήσεις που έχουμε έρχονται από τους ανθρώπους που έχουν βιώσει επιθανάτιες εμπειρίες, κοινώς από εκείνους που έχουν φθάσει στο κατώφλι του θανάτου και έχουν καταφέρει να γυρίσουν πίσω στη ζωή. Οι μαρτυρίες αυτές λοιπόν έχουν έναν κοινό παρονομαστή. Ολοι όσοι «πήγαν και ήλθαν» αναφέρουν ότι είδαν όλη τη ζωή τους να περνά μπροστά από τα μάτια τους σε εκείνα τα δευτερόλεπτα που νόμιζαν ότι ήταν τα τελευταία τους. Ενα «replay» των καθοριστικότερων βιωμάτων τους ήταν εκείνο που «έπαιζε» στο κεφάλι τους όταν βρίσκονταν στο (παρ’ ολίγον) τέλος τους.

Κανένας όμως μέχρι σήμερα δεν μπορούσε να πει με βεβαιότητα ότι κάτι τέτοιο ισχύει. Να όμως τώρα που η επιστήμη έρχεται για πρώτη φορά να δώσει μια (κατά το δυνατόν – και θα εξηγήσουμε το γιατί) τεκμηριωμένη απάντηση σε ένα θέμα που αφορά κυριολεκτικώς τον καθέναν μας – και μαζί να ανοίξει, όπως θα διαβάσετε, έναν νέο κύκλο σημαντικών ερωτημάτων σχετικά με το τέλος της ζωής και το πώς αυτό ορίζεται.

Μοναδική περίπτωση

Η πρώτη του είδους της αυτή έρευνα με τίτλο «Enhanced Interplay of Neuronal Coherence and Coupling in the Dying Human Brain» διεξήχθη από τον δρα Ατζμαλ Ζέμαρ, επίκουρο καθηγητή Νευροχειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Λούισβιλ στο Κεντάκι των ΗΠΑ και συνεργάτες του από κέντρα ανά τον κόσμο και δημοσιεύθηκε προσφάτως στην επιθεώρηση «Frontiers in Aging Neuroscience».

Οπως εξήγησε ο δρ Ζέμαρ που ήταν και ο συντονιστής του ερευνητικού αυτού εγχειρήματος στο BΗΜΑ-Science, «η μελέτη μας αφορούσε έναν 87χρονο ασθενή ο οποίος διεκομίσθη στο νοσοκομείο με αιμορραγία στον εγκέφαλο μετά από πτώση. Ο ασθενής χειρουργήθηκε για την αντιμετώπιση της εγκεφαλικής αιμορραγίας και μετά την επέμβαση εμφάνισε επιληπτικές κρίσεις. Ετσι τον υποβάλλαμε σε συχνά εγκεφαλογραφήματα προκειμένου να εντοπίσουμε την ακριβή αιτία των κρίσεων αυτών στον εγκέφαλό του και να βρούμε τις κατάλληλες θεραπευτικές λύσεις. Δυστυχώς κατά τη διάρκεια μιας εκ των καταγραφών της εγκεφαλικής δραστηριότητας ο ασθενής υπέστη καρδιακή προσβολή και απεβίωσε. Ωστόσο η καταγραφή της δραστηριότητας του εγκεφάλου του πριν αλλά και αμέσως μετά τον θάνατό του μας παρείχε για πρώτη φορά πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με τις εγκεφαλικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τις τελευταίες στιγμές της ζωής ενός ανθρώπου». Συγκεκριμένα, οι ερευνητές κατέγραψαν 900 δευτερόλεπτα εγκεφαλικής δραστηριότητας γύρω από την ώρα του θανάτου του ασθενούς και επικεντρώθηκαν στη διερεύνηση του τι ακριβώς συνέβαινε στον εγκέφαλό του κατά τα 30 δευτερόλεπτα πριν από τον θάνατο και κατά τα 30 δευτερόλεπτα μετά από αυτόν, διευκρίνισε ο ειδικός.

Ποιες ήταν λοιπόν αυτές οι «ζωτικής» σημασίας πληροφορίες σχετικά με τον ανθρώπινο θάνατο; «Είδαμε ότι εκείνα τα 30 δευτερόλεπτα προτού σταματήσει η καρδιά αλλά και τα 30 δευτερόλεπτα μετά την παύση της καρδιακής λειτουργίας κατεγράφησαν νευρωνικές ταλαντώσεις (πιο γνωστές σε όλους μας ως εγκεφαλικά κύματα) που ονομάζονται ταλαντώσεις γάμμα. Παρότι οι ταλαντώσεις γάμμα ήταν οι πιο έντονες, κατεγράφησαν επίσης και άλλοι τύποι εγκεφαλικών ταλαντώσεων –  ταλαντώσεις δέλτα, θήτα, άλφα και βήτα».

Ταλαντώσεις αναμνήσεων

Τα εγκεφαλικά κύματα γάμμα, αυτά τα μοτίβα ρυθμικής εγκεφαλικής δραστηριότητας, παράγονται, όπως και οι υπόλοιποι τύποι εγκεφαλικών κυμάτων, όταν ο ανθρώπινος εγκέφαλος βρίσκεται εν ζωή. Μάλιστα τα κύματα γάμμα συνδέονται με υψηλές γνωστικές λειτουργίες, όπως η συγκέντρωση, ο διαλογισμός, η ανάκληση αναμνήσεων, η συνειδητή αντίληψη, η ονειροπόληση και η επεξεργασία πληροφοριών – αυτές οι διεργασίες σχετίζονται και με τα «flashback» της μνήμης.

«Ολα αυτά μαρτυρούν ότι ο εγκέφαλος παραμένει δραστήριος και συντονισμένος κατά τη διάρκεια της μετάβασης από τη ζωή στον θάνατο, αλλά ακόμη και αφότου ο θάνατος επέλθει, και είναι προγραμματισμένος να ενορχηστρώνει όλη αυτή την τελική δοκιμασία» ανέφερε ο δρ Ζέμαρ και προσέθεσε ότι «μέσω της παραγωγής εγκεφαλικών ταλαντώσεων που εμπλέκονται στην ανάκληση των αναμνήσεων, είναι πιθανό ο εγκέφαλος να ανακαλεί για τελευταία φορά τα σημαντικά γεγονότα που σημάδεψαν τη ζωή του ατόμου, με τρόπο αντίστοιχο με εκείνον που αναφέρουν τα άτομα με επιθανάτιες εμπειρίες». Με άλλα λόγια, ο ανθρώπινος εγκέφαλος σαν καλός «σκηνοθέτης» έχει τον έλεγχο της τελευταίας πράξης της ζωής μέχρι να… πέσει η αυλαία αλλά και μετά το τέλος της «παράστασης».

Ο επικεφαλής της μελέτης τόνισε πολλάκις κατά τη συζήτησή μας ότι η μελέτη αυτή αποτελεί μια πρώτη απόπειρα «κατάδυσης» στα άδυτα του ετοιμοθάνατου ανθρώπινου εγκεφάλου, η οποία αφορά μία και μόνο περίπτωση ασθενούς – ο οποίος μάλιστα εμφάνιζε επιληπτικές κρίσεις και εγκεφαλικό οίδημα. Ετσι τα ευρήματα στον 87χρονο δεν μπορούν αυτή τη στιγμή να γενικευθούν αφού δεν ξέρουμε αν και ένας υγιής εγκέφαλος θα παρήγε αντίστοιχα μοτίβα εγκεφαλικών κυμάτων πριν από τον θάνατο.

«Πρέπει πάντως να υπογραμμίσουμε ότι σε μελέτες που έχουν διεξαχθεί σε υγιείς εθελοντές, όταν εκείνοι ονειροπολούν ή διαλογίζονται ή ανακαλούν αναμνήσεις, καταγράφεται ακριβώς ίδιο μοτίβο εγκεφαλικών κυμάτων με αυτό που καταγράψαμε στον 87χρονο ασθενή, γεγονός που μαρτυρεί ότι και κατά τη διαδικασία των… τίτλων τέλους της ζωής, το άτομο βρίσκεται σε μια παρόμοια διαδικασία ονειροπόλησης και ανάκλησης των «σταθμών» της ζωής του. Παράλληλα προηγούμενη αμερικανική μελέτη που διεξήχθη σε αρουραίους έδειξε ότι τα πειραματόζωα εμφάνισαν παρόμοια μοτίβα εγκεφαλικής δραστηριότητας πριν από τον θάνατό τους».

Οπως μας ενημέρωσε ο δρ Ζέμαρ, η μελέτη διεξήχθη πριν από έξι χρόνια στον ασθενή που νοσηλευόταν σε νοσοκομείο του Βανκούβερ στον Καναδά όπου εργαζόταν τότε ο ίδιος, αλλά δημοσιεύθηκε μόλις τώρα καθώς καθ’ όλο αυτό το χρονικό διάστημα οι ερευνητές προσπαθούσαν να βρουν περισσότερες περιπτώσεις παρόμοιες με εκείνη του 87χρονου για ανάλυση, κάτι που δεν κατέστη δυνατόν, οπότε και αποφάσισαν να δημοσιεύσουν έστω αυτή την περιπτωσιολογική μελέτη (είναι πράγματι πολύ δύσκολο να εντοπιστούν περιπτώσεις ασθενών που καταλήγουν ενόσω βρίσκονται στον εγκεφαλογράφο, ώστε να γίνει καταγραφή των εγκεφαλικών κυμάτων τους κατά τη διαδικασία του θανάτου ενώ είναι αδύνατον, όπως εννοεί εύκολα κάποιος, να γίνει αντίστοιχη καταγραφή σε έναν υγιή άνθρωπο πριν από τον θάνατό του).

«Ελπίζω μετά και τη δημοσίευση της μελέτης να εντοπίσουμε περισσότερες αντίστοιχες περιπτώσεις για μελλοντική έρευνα αλλά μέχρι τότε θέλω να τονίσω ότι δεν μπορούμε να εξαγάγουμε ασφαλή γενικά συμπεράσματα από μία και μόνο περίπτωση».

Ερωτήματα ζωής και θανάτου

Και μόνο όμως αυτή η πρώτη παγκοσμίως καταγραφή της λειτουργίας του εγκεφάλου πριν αλλά και μετά το σταμάτημα της καρδιάς έρχεται να βάλει πολλά ερωτηματικά στα όσα πιστεύαμε ως σήμερα ότι αποτελούν… τελείες σχετικά με το τέλος της ζωής, κατά τον ερευνητή.

«Γεννώνται πολλά ερωτήματα. Είναι τελικώς η στιγμή που παύει η καρδιά να λειτουργεί και η στιγμή του θανάτου; Η μελέτη μας απαντά πως όχι αφού εμείς είδαμε ότι επί 30 δευτερόλεπτα μετά την παύση της καρδιακής λειτουργίας ο εγκέφαλος συνέχιζε να παράγει εγκεφαλικά κύματα. Μήπως ο θάνατος επέρχεται τελικά όταν σταματήσει να λειτουργεί και ο εγκέφαλος και έτσι εκτός από καρδιογράφημα απαιτείται να διεξάγεται και εγκεφαλογράφημα για να οριστεί η ακριβής στιγμή του θανάτου ενός ατόμου; Και τι μπορεί να σημαίνουν αυτά τα ευρήματα σε ό,τι αφορά άλλες διαδικασίες όπως το πότε μπορούν να δωριστούν τα όργανα ενός ανθρώπου;».

Σύμφωνα με τον δρα Ζέμαρ, η έρευνα αυτή ανοίγει και τη συζήτηση σχετικά με το για πόσο διάστημα εξακολουθεί η εγκεφαλική δραστηριότητα μετά το τέλος της καρδιακής λειτουργίας. «Είναι χαρακτηριστικό το εξής. Μετά τη δημοσίευση της μελέτης μας ήλθε σε επαφή μαζί μου ένας νευροεπιστήμονας από την Ιταλία, ο οποίος μου ανέφερε ότι σε παρόμοια πειράματα που διεξάγει σε πιθήκους η εγκεφαλική λειτουργία μέσω της παραγωγής κυμάτων συνεχίζεται επί δύο ώρες μετά την παύση της καρδιακής λειτουργίας! Αρα έχουμε πολύ ερευνητικό δρόμο ακόμη μπροστά μας».

Για τον καθηγητή όμως υπάρχει και μια σημαντική «πνευματική» πτυχή αυτής της πρωτότυπης μελέτης.

«Νομίζω ότι τα ευρήματά μας είναι με έναν τρόπο καθησυχαστικά απέναντι στον τεράστιο φόβο του θανάτου και της απώλειας των αγαπημένων προσώπων μας. Ως γιατρός έρχομαι αντιμέτωπος όπως και πολλοί συνάδελφοί μου με περιπτώσεις κατά τις οποίες κάποιοι ασθενείς μας χάνονται και εμείς πρέπει να γίνουμε οι αγγελιαφόροι των κακών ειδήσεων προς τους οικείους τους. Αν όμως οι συγγενείς γνωρίζουν ότι ο άνθρωπός τους στο τέλος του «ζούσε» ξανά για μια τελευταία φορά τις όμορφες στιγμές της ζωής του, αυτό νομίζω ότι δημιουργεί ένα αίσθημα ζεστασιάς και ανακούφισης που κάπως απαλύνει τον πόνο της απώλειας. Ενα αίσθημα σύνδεσης με τον αγαπημένο τους που, όπως όλα δείχνουν, και εκείνος τους κρατά σαν την πιο ζωντανή ανάμνηση ως την τελευταία πνοή του…».

30 δευτερόλεπτα μετά την παύση της καρδιακής λειτουργίας συνεχιζόταν η παραγωγή εγκεφαλικών κυμάτων του ασθενούς, σύμφωνα με τη νέα μελέτη.2ώρες συνέχιζε να παράγει εγκεφαλικά κύματα ο εγκέφαλος πιθήκων των οποίων είχε σταματήσει η καρδιά να λειτουργεί, με βάση πειράματα ιταλών νευροεπιστημόνων.

Οι 5 τύποι εγκεφαλικών κυμάτων

Τα εγκεφαλικά κύματα βρίσκονται στο επίκεντρο της άκρως ενδιαφέρουσας έρευνας… ζωής και θανάτου του δρος Ζέμαρ και των συνεργατών του. Τι ακριβώς είναι όμως τα κύματα αυτά και πόσοι είναι οι τύποι τους;

Κατ’ αρχάς να εξηγήσουμε ότι ο εγκέφαλός μας είναι ένα ηλεκτροχημικό όργανο το οποίο παράγει συνεχώς ηλεκτρικές ώσεις. Τα εγκεφαλικά κύματα είναι μια καταγραφή της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφάλου, για την ακρίβεια αποτελούν συγχρονισμένα ηλεκτρικά ερεθίσματα διαφορετικών δεσμών νευρώνων. Οι νευρώνες είναι κύτταρα του νευρικού συστήματος που ανταποκρίνονται στα ερεθίσματα μέσω νευρικών ώσεων και αποτελούν ένα τεράστιο δίκτυο όχι μόνο στον ανθρώπινο εγκέφαλο αλλά και σε άλλα μέρη του σώματος – ο μέσος ενήλικος διαθέτει περί τα 86 δισεκατομμύρια νευρώνες.

Τα εγκεφαλικά κύματα, αυτά τα ηλεκτρικά ερεθίσματα των νευρώνων δεν είναι ίδια αλλά διαφέρουν σε ταχύτητα ή συχνότητα – η μέτρησή τους [σε Hertz (Hz)] καθίσταται δυνατή μέσω ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος. Οπως είναι επόμενο τα εγκεφαλικά κύματα είναι διαφορετικά όταν ένα άτομο βρίσκεται σε κατάσταση ηρεμίας, διαφορετικά όταν είναι δραστήριο ή όταν κοιμάται. Ιδού οι πέντε τύποι τους:

Εγκεφαλικά κύματα δέλτα: Πρόκειται για τα πιο αργά εγκεφαλικά κύματα – έχουν το υψηλότερο πλάτος και τη χαμηλότερη συχνότητα και ταλαντώνονται μεταξύ 1 και 3 Hz (κάποιες φορές μπορούν να φθάσουν τα 4 Ηz). Τα κύματα αυτά παράγονται κατά τη διάρκεια ορισμένων σταδίων του ύπνου και προέρχονται από τον θάλαμο ή τον φλοιό του εγκεφάλου.

Εγκεφαλικά κύματα θήτα: Ταλαντώνονται μεταξύ 4 και 8 Hz και είναι τα κύματα που παράγονται όταν ένα άτομο βρίσκεται σε κατάσταση ονείρων κατά τη διάρκεια του ύπνου ή όταν διαλογίζεται. Τα κύματα αυτά συνδέονται επίσης με την εκτέλεση αυτόματων δραστηριοτήτων (όπως για παράδειγμα το βούρτσισμα των δοντιών, το ντύσιμο ή ακόμη και τα αθλήματα που περιλαμβάνουν επαναλαμβανόμενες κινήσεις που γίνονται στον… αυτόματο πιλότο).

Εγκεφαλικά κύματα άλφα: Τα κύματα αυτά που ταλαντώνονται μεταξύ 8 και 12 Hz παράγονται όταν ένα άτομο βρίσκεται σε ξυπνητή κατάσταση αλλά είναι χαλαρό. Προέρχονται από τον ινιακό λοβό και σχετίζονται με ιδέες ή δημιουργικές διεργασίες.

Εγκεφαλικά κύματα βήτα: Είναι τα κύματα της εγρήγορσης – ταλαντώνονται μεταξύ 13 και 38 Hz – και παράγονται όταν ένα άτομο ασχολείται με μια πνευματική δραστηριότητα, όπως για παράδειγμα το διάβασμα, ή βρίσκεται σε διαδικασία λήψης μιας απόφασης.

Εγκεφαλικά κύματα γάμμα: Πρόκειται για τις ταλαντώσεις με την ταχύτερη και υψηλότερη συχνότητα – ταλαντώνονται μεταξύ 39 και 42 Hz και συνδέονται με τη ρύθμιση της αντίληψης και της συγκέντρωσης αλλά και με τον διαλογισμό, την ανάκληση αναμνήσεων, την επεξεργασία πληροφοριών. Παράγονται επίσης όταν το άτομο ασχολείται με πολύπλοκες δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα η επίλυση ενός μαθηματικού γρίφου. Επίσης τα κύματα αυτά σχετίζονται με καταστάσεις αισθητηριακής διέγερσης (όπως συμβαίνει στην επιληψία).

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΒΗΜΑ