Ετσι είναι, αν έτσι νομίζετε

Σε ένα παλαιότερο άρθρο του στον «Guardian», ο κοινωνιολόγος Keith Kahn-Harris έγραφε: «Ολοι θα αρνηθούμε, όλοι θα αποκρύψουμε, τουλάχιστον μερικές φορές. Αναπόσπαστο στοιχείο της συνύπαρξης σε μια κοινωνία με άλλους ανθρώπους είναι το να βρίσκεις τρόπους να εκφράσεις αλλά και να αποκρύψεις τα συναισθήματά σου.

Από την πιο εξελιγμένη διπλωματική γλώσσα έως το πιο εξόφθαλμο ψέμα, οι άνθρωποι βρίσκουν τρόπους να εξαπατήσουν. Οι εξαπατήσεις αυτές δεν είναι απαραιτήτως κακοήθεις. Ως ένα σημείο είναι ζωτικής σημασίας για να καταφέρουν να επιβιώσουν ανάμεσά τους χωρίς προβλήματα και διατηρώντας κάποια αξιοπρέπεια. Οπως ισχυρίζεται ο Richard Sennett: “Κατά την άσκηση της κοινωνικής ευγένειας, σιωπάτε για πράγματα που ξέρετε ξεκάθαρα αλλά για τα οποία δεν πρέπει να μιλήσετε”».

Η άρνηση σε ψυχολογικό/ψυχιατρικό επίπεδο είναι κατά βάση μια υποσυνείδητη διαδικασία. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου κάποιος αποφασίζει εκούσια να «είναι σε άρνηση», να μην επιθυμεί ή να μην είναι σε θέση να αντιμετωπίσει τα πραγματικά γεγονότα. Προσωπικά, έχοντας ζήσει μια πολύ άγρια δεκαετία αλκοολισμού, πέρασα το μεγαλύτερο διάστημά της σε άρνηση. Δεν παραδεχόμουν το πρόβλημά μου, ενώ αυτό ήταν μπροστά μου ολοφάνερο. Ευτυχώς, κάποια στιγμή κατάφερα και το ομολόγησα στον εαυτό μου, αλλιώς δεν θα γράφονταν αυτές οι γραμμές.

Η άρνηση είναι ένας μηχανισμός αντιμετώπισης που μας προσφέρει χρόνο να προσαρμοστούμε σε καταθλιπτικές καταστάσεις – αλλά η παραμονή σε άρνηση μπορεί να επηρεάσει τη θεραπεία ή την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε προκλήσεις. Κάποια στιγμή θα πρέπει να έρθεις σε επαφή με το τραύμα. «Δεν μπορείς να γλιτώσεις από τον εαυτό σου πηγαίνοντας από μέρος σε μέρος» γράφει ο Ερνεστ Χεμινγκγουέι στο «Κι ο ήλιος ανατέλλει».

Μέχρι εδώ έχει καλώς. Υπάρχει όμως ένα κοινωνικό φαινόμενο που έχει αποκτήσει μεγάλες διαστάσεις τα τελευταία χρόνια. Ο αρνητισμός είναι μια επέκταση, μια εντατικοποίηση, μια συλλογικοποίηση της άρνησης. Κατά βάση, είναι μια μέθοδος ανάμεσα σε όσες οι άνθρωποι έχουν αναπτύξει να χρησιμοποιούν τη γλώσσα για να εξαπατήσουν τους άλλους και τους εαυτούς τους. Η άρνηση μπορεί να είναι απλή. Π.χ. αρνούμαι να αποδεχθώ ότι κάποιος άλλος λέει την αλήθεια. Μπορεί ωστόσο να είναι τόσο περιπεπλεγμένη όσο οι πολύπλοκοι τρόποι τους οποίους σκαρφιζόμαστε για να αποφεύγουμε να αναγνωρίζουμε τις εν τω βάθει αδυναμίες μας αλλά και τις μυστικές επιθυμίες μας.

Για την κοινωνία όμως το να βρίσκεσαι σε άρνηση, το να μην αντιμετωπίζεις την πραγματικότητα αγνοώντας την ή (κυρίως) διαστρέφοντάς την, είναι μια σύγχρονη μάστιγα.

Τα τελευταία χρόνια ο όρος «αρνητής» χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει την τάση μιας μερίδας της κοινωνίας που καταλήγει σε οριακές αρνήσεις. Υπάρχουν ομάδες ανθρώπων που υποστηρίζουν ότι το Ολοκαύτωμα (και άλλες γενοκτονίες) δεν συνέβη ποτέ – βέβαια οι πρώτοι αρνητές του Ολοκαυτώματος είναι οι ίδιοι οι Ναζί –, ότι η ανθρωπογενής (η προκαλούμενη από τον άνθρωπο) κλιματική αλλαγή είναι ένας μύθος, ότι το AIDS είτε δεν υπήρξε είτε δεν σχετίζεται με τον HIV, ότι η θεωρία της εξέλιξης των ειδών είναι μια επιστημονική αδυναμία και ότι πάμπολλες επιστημονικές κατακτήσεις και ιστορικά γεγονότα είναι λάθος. Σαν τον μύθο της «καθαρής Βέρμαχτ», την άρνηση των εγκλημάτων πολέμου της Ιαπωνίας και την άρνηση των εγκλημάτων του σοβιετικού καθεστώτος. Για να μην προσθέσουμε την άποψη ότι η Γη είναι επίπεδη και ότι τα εμβόλια θα μας μεταλλάξουν σε εξωγήινους. Πρόσφατα, φαρμακοποιός στο Γουισκόνσιν των ΗΠΑ, αρνητής των εμβολίων, καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκιση, αφού παραδέχθηκε ότι κατέστρεψε σκοπίμως εκατοντάδες δόσεις του εμβολίου της Moderna.

Μου έχει τύχει να μπω σε ταξί και να ακούσω περί επίπεδης Γης και άρνησης των εμβολίων, με επιχειρήματα μάλιστα που θα έκαναν τον Κοπέρνικο και τον βρετανό παθολόγο Edward Jenner (τον άνθρωπο που έφτιαξε το πρώτο εμβόλιο στην ιστορία της Ιατρικής, το 1796) να κουνούν το κεφάλι τους.
Το να ανήκεις σε μια oμάδα είναι πάντα ανακουφιστικό. Το να έχεις ένα οπλοστάσιο με έτοιμα (όσο έωλα κι αν ακούγονται) επιχειρήματα σου δίνει μια ασφάλεια. Η συζήτηση με οπαδούς των θεωριών αυτών, όσο επικοινωνιακά καταρτισμένοι κι αν είναι, είναι σχεδόν αδιέξοδη. Ο άλλος δεν ακούει. Επαναλαμβάνει διαρκώς τα προκατασκευασμένα επιχειρήματα. Απέναντι σε κάθε ορθολογιστική, επιστημονικά αποδεδειγμένη άποψη, υπάρχει η έτοιμη παραποίηση. Η μοναδική περίπτωση να μεταστραφεί ένας αρνητής είναι να ζήσει την πλάνη στο πετσί του. Οπως έγινε με αρκετούς αρνητές της COVID-19 (οι οποίοι υποστήριζαν πως είναι απλώς μια γρίπη) οι οποίοι νόσησαν, διασωληνώθηκαν και βγαίνοντας ζωντανοί από την άγρια εμπειρία μεταστράφηκαν.

Η Ιστορία, όπως λένε, γράφεται από τους νικητές. Και η νικήτρια αφήγηση μετά διδάσκεται, εξιδανικευμένα συνήθως, ώστε να συμβάλει στην αίγλη του έθνους. Υπάρχει διαφορά των αρνητών της γενοκτονίας των Αρμενίων με τους αρνητές της γενοκτονίας των Ινδιάνων; Από την εποχή του Κολόμβου μέχρι σήμερα είχαμε περισσότερα από 100 εκατομμύρια θύματα. Η εθνική αφήγηση δεν είναι συνήθως αθώα.

Η θεωρία της επίπεδης Γης είναι ένα από τα πιο εξωφρενικά παραδείγματα. Σύμφωνα με έρευνα του YouGov, ένας στους έξι Αμερικανούς δεν είναι απολύτως σίγουρος πως ο πλανήτης είναι σφαιρικός. Οι Flatliners μάλιστα είναι εξαιρετικά οργανωμένοι, κάνουν συνέδρια και γυρίζουν ντοκιμαντέρ. Οι άνθρωποι αυτοί επίσης πιστεύουν ότι δεν υπάρχει χώρος και βαρύτητα και οι φωτογραφίες των δορυφόρων είναι αποτέλεσμα photoshop. Η Γη είναι ένας κυκλικός δίσκος και για να μην… πέσουμε στο Σύμπαν μάς προστατεύει η Ανταρκτική που είναι ένα παγωμένο φράγμα! Πώς φτάνει κάποιος να υποστηρίζει τέτοια απίθανα πράγματα; «Οταν ανακαλύπτεις ότι η Γη είναι επίπεδη… τότε αποκτάς εξουσία» σημειώνει ένας οπαδός τους στο CNN, «Αυτό το συναίσθημα σε βοηθά να κατανοήσεις καλύτερα στον κόσμο».
«Κι η Γη γυρίζει, κι η Γη γυρίζει» έλεγε ο Κώστας Χατζής σε ένα υπέροχο παλιό του τραγούδι. «Οχι, δεν γυρίζει» θα ήταν η διασκευή ενός Flatliner rapper. Σίγουρα θα υπάρχουν τέτοια χιτ στο μέλλον, εάν δεν υπάρχουν ήδη.

Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας