Ουκρανία: Πληροφοριακός πόλεμος και στρατηγική επικοινωνία στη νέα κρίση

Η κρίση της Ουκρανίας που εκτυλίσσεται το τελευταίο διάστημα αποτελεί συνέχεια της Ρωσο-Ουκρανικής κρίσης του 2014 που κατέληξε με την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία. Όλον αυτό τον καιρό διαδραματίζεται μία διπλωματική διαμάχη ανάμεσα στη Δύση – την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ – και την Ρωσία, ενώ στη μέση βρίσκεται η ίδια η Ουκρανία. Γύρω από τον διπλωματικό αγώνα και σχεδόν παράλληλα με αυτόν, εκτυλίσσεται και μία διαμάχη στο πεδίο των εντυπώσεων και της διαμόρφωσης αντιλήψεων για την ίδια την κρίση και για το δίκαιο του πολέμου, διαμορφώνοντας ένα παράλληλο μέτωπο στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης της Ρωσίας, της Ουκρανίας και των χωρών της Ευρώπης. Πέρα από τα ΜΜΕ το μέτωπο επεκτείνεται και στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, αλλά και στα επίσημα διαγγέλματα της πολιτικής ηγεσίας των χωρών που άμεσα ή έμμεσα εμπλέκονται.

Η διαδικασία αυτή δεν είναι καινούρια. Η κρίση της Ουκρανίας, ωστόσο, αποτελεί ένα κύριο παράδειγμα χρήσης της στρατηγικής επικοινωνίας σε επίπεδο κεντρικού σχεδιασμού των κρατών με στόχο την παραγωγή συγκεκριμένων μηνυμάτων όχι μόνο για τον επηρεασμό της εσωτερικής κοινής γνώμης των κρατών, αλλά κυρίως για την αποδόμηση των αντιπάλων και την αποσταθεροποίηση του εσωτερικού του αντίπαλου κράτους. Η κρίση της Ουκρανίας το 2014 επιτέλεσε την πρώτη δοκιμή συστηματικής και συγκροτημένης χρήσης όλων των διαθέσιμων μέσων επικοινωνίας (ΜΜΕ, Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης, Ρητορικός λόγος επισήμων) με σκοπό την αποσταθεροποίηση του εσωτερικού μετώπου του αντιπάλου.

Η επιθετική στρατηγική επικοινωνία, ο πληροφοριακός πόλεμος, αλλά και οι ψυχολογικές επιχειρήσεις χρησιμοποιούνταν από όλο το σύστημα και των δύο πλευρών, Δύση – Ρωσία, με στόχο τη διαμόρφωση αντιλήψεων των αντιπάλων πλευρών και τη νομιμοποίηση ή απονομιμοποίηση των ενεργειών τους ή αυτών των αντιπάλων.

Το 2014 η στρατηγική επικοινωνία της Ρωσίας και της Δύσης περιλάμβανε συγκεκριμένα ρητορικά σχήματα τα οποία βλέπουμε να επαναλαμβάνονται και στη σημερινή συγκυρία. Μία στρατηγική που χρησιμοποιήθηκε τότε και χρησιμοποιείται έντονα και στη σημερινή κρίση είναι η μετάθεση ευθυνών. Τόσο η Ρωσία, όσο και οι ΗΠΑ μεταθέτουν τις ευθύνες, η μεν στη δύση, οι δε στη Ρωσία για την κατάσταση που έχει δημιουργηθεί. Για τις ΗΠΑ η κρίση οφείλεται στην επιθετική στάση της Ρωσίας, ενώ για τη Ρωσία στην επέκταση του ΝΑΤΟ. Ταυτόχρονα, μέσα από αυτή τη στρατηγική χρησιμοποιείται από τη Ρωσία και το σχήμα της «Εξωτερικής Παρέμβασης», όπου το ΝΑΤΟ και οι ΗΠΑ επιθυμούν να επέμβουν στα εσωτερικά της Ουκρανίας. Από την άλλη πλευρά, οι ΗΠΑ χρησιμοποιούν το σχήμα της «Αυτοδιάθεσης», όπου η Ουκρανία θεωρείται ελεύθερη να αποφασίσει την ένταξή της στους θεσμούς της Δύσης.

«Προπαγάνδα» και «παραπληροφόρηση»

Ένα άλλο πλαίσιο που επαναχρησιμοποιείται έντονα και από τις δύο πλευρές είναι αυτό της «προπαγάνδας», το οποίο σε σχέση με το 2014 έχει μετονομαστεί σε «παραπληροφόρηση». Η έννοια της παραπληροφόρησης ή προπαγάνδας, όταν χρησιμοποιείται ως ερμηνευτικό σχήμα, συνήθως γίνεται για λόγους αποδόμησης και απονομιμοποίησης των λεγομένων του άλλου. Βγαίνει δηλαδή από την προσδιοριστική έννοια του όρου και αποτελεί επιθετική ρητορική αποδόμησης. Σε αυτή την περίπτωση και τα δύο μέρη επιδιώκουν την αποδόμηση της ρητορικής του αντιπάλου και ως εκ τούτου προσπαθούν με τη χρήση του συγκεκριμένου πλαισίου να διασπείρουν την αμφισβήτηση και να επιφέρουν την απώλεια της εμπιστοσύνης στα αντίστοιχα ακροατήρια.

Τέλος, μία άλλη έκφανση της στρατηγικής επικοινωνίας αποτελεί η διαδικασία στρατηγικής διαμόρφωσης εικόνων. Κατά την κρίση του 2014, η επικρατούσα εικόνα, όπως διαμορφώθηκε μέσα από τη ρητορική του προέδρου Ομπάμα, ήταν η εικόνα του θύματος για την Ουκρανία και συγκεκριμένα η εικόνα του θύματος του Ρωσικού ιμπεριαλισμού ή της επεκτατικής της πολιτικής. Ταυτόχρονα, η εικόνα για τη Ρωσία ήταν αυτή του Ιμπεριαλιστή, αλλά χωρίς να υπάρχει έντονη αναφορά. Η διαφορά τότε ήταν ότι οι ΗΠΑ δεν επιθυμούσαν άμεση εμπλοκή στο ζήτημα και για τον λόγο αυτόν η ρητορική τους δεν ήταν έντονη.

Αντίθετα, στη σημερινή συγκυρία οι ΗΠΑ πρωτοστατούν στη σύγκρουση και αποτελούν τον κύριο αντίπαλο της Ρωσίας. Οι ΗΠΑ και μέσω της ρητορικής του Προέδρου Μπάιντεν επιθυμούν να αποτρέψουν τη Ρωσία από την επίθεση. Υπό αυτό το πρίσμα, η εικόνα η οποία διαμορφώνεται, υπό τους όρους βέβαια της επίθεσης, είναι η εικόνα του εχθρού για τη Ρωσία. Η στρατηγική διαμόρφωση εικόνας εδώ χρησιμοποιείται για λόγους δόμησης αποτρεπτικής ισχύος. Ο Πρόεδρος Μπάιντεν απειλεί πως, σε περίπτωση επέμβασης, οι ΗΠΑ θα χαρακτηρίσουν τη Ρωσία ως εχθρικό κράτος και αυτό θα έχει συνέπειες.

Οι στρατηγικές αυτές διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό τα διάφορα αφηγήματα του πολέμου και των διακρατικών κρίσεων. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός πως πέρα από τις στρατιωτικές κινήσεις που υπάρχουν στο επιχειρησιακό επίπεδο, ενυπάρχει έντονα το επίπεδο της διακρατικής στρατηγικής επικοινωνίας που επιχειρεί τη διαμόρφωση αντιλήψεων, αλλά και γεγονότων με κάθε τρόπο και με κάθε μέσο. Η λειτουργία αυτή, αν και δεν είναι νέα, ενσωματώνει νέα μέσα και νέες στρατηγικές, ενώ ταυτόχρονα, όπως καταλαβαίνουμε και από την παραπάνω σύγκριση, αυτές εναλλάσσονται ανάλογα με την περίσταση για να επιφέρουν το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα.

Η νέα κρίση στην Ουκρανία είναι διαφορετική σε σύγκριση με την πρώτη. Η Δύση ήταν πιο προετοιμασμένη ακόμα και σε επίπεδο ρητορικής απέναντι στη Ρωσία. Η αντίδρασή της ήταν άμεση και επιχειρήθηκε από την αρχή η κυριαρχία στο αφήγημα. Ο πληροφοριακός πόλεμος όμως συντελείται ανάμεσα σε ισάξιους στο πεδίο αυτό αντιπάλους και επιχειρεί σε δύο επίπεδα: Στο ένα να θωρακίσει το εσωτερικό μέτωπο από τα στρατηγικά αφηγήματα του αντιπάλου, ενώ στο άλλο να (ανα)διαμορφώσει τις αντιλήψεις στο μέτωπο του εχθρού. Η επιτυχία σε αυτή τη σύγκρουση ενδεχομένως να επιφέρει πιο καίρια αποτελέσματα ακόμα και από τον ίδιο τον πόλεμο.

*Ο Νεόφυτος Ασπριάδης είναι Διδάκτορας Στρατηγικής Επικοινωνίας, Επισκέπτης Ερευνητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και Διδάσκων στο Τμήμα Μουσειολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.