Η Εποχή των Υπεραπειλών

Project Syndicate

Σοβαρές, τεραστίου μεγέθους απειλές θέτουν σε κίνδυνο το μέλλον μας – όχι μόνο τις θέσεις εργασίας, τα εισοδήματά μας, τον πλούτο και την παγκόσμια οικονομία, αλλά και τη σχετική ειρήνη, την ευημερία και την πρόοδο που επιτεύχθηκε τα τελευταία 75 χρόνια. Πολλές από αυτές τις απειλές δεν ήταν καν στα ραντάρ μας κατά την ακμάζουσα εποχή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μεγάλωσα στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και ποτέ δεν ανησυχούσα για την κλιματική αλλαγή που ενδεχομένως θα καταστρέψει τον πλανήτη. Οι περισσότεροι από εμάς μόλις και μετά βίας είχαμε ακούσει για το πρόβλημα και οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου ήταν σχετικά χαμηλές, σε σύγκριση με το σημείο που σύντομα θα έφθαναν.

Επιπλέον, μετά την αποκλιμάκωση στις σχέσεις ΗΠΑ – Σοβιετικής Ενωσης και την επίσκεψη του προέδρου των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νίξον στην Κίνα στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ποτέ δεν ανησύχησα πραγματικά για έναν ακόμη πόλεμο μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων, πόσω μάλλον για πυρηνική σύρραξη. Ο όρος «πανδημία» δεν είχε εγγραφεί στη συνείδησή μου, επειδή η τελευταία ήταν το 1918. Και δεν είχα καταλάβει ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε κάποια μέρα να εξαλείψει τις περισσότερες θέσεις εργασίας και να καταστήσει τον Homo sapiens ξεπερασμένο, επειδή ήταν τα χρόνια του μακρύ «χειμώνα της τεχνητής νοημοσύνης».

Ομοίως, όροι όπως «αποπαγκοσμιοποίηση» και «εμπορικός πόλεμος» δεν «πουλούσαν» κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η απελευθέρωση του εμπορίου βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη από τη Μεγάλη Ύφεση και σύντομα θα οδηγούσε στην υπερ-παγκοσμιοποίηση που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1990. Οι κρίσεις χρέους δεν αποτελούσαν απειλή, επειδή οι αναλογίες ιδιωτικού και δημόσιου χρέους ως προς το ΑΕΠ ήταν χαμηλές σε προηγμένες οικονομίες και αναδυόμενες αγορές και η ανάπτυξη ήταν ισχυρή. Κανείς δεν χρειάστηκε να ανησυχεί για τη μαζική συσσώρευση σιωπηρού χρέους, με τη μορφή μη χρηματοδοτούμενων υποχρεώσεων από τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης και υγειονομικής περίθαλψης που έχουν συνεχείς απαιτήσεις χρηματοδότησης. Η προσφορά νέων εργαζομένων αυξανόταν, το ποσοστό ηλικιωμένων ήταν ακόμα χαμηλό και η ισχυρή, κυρίως απεριόριστη μετανάστευση από τον Παγκόσμιο Νότο στον Βορρά θα συνέχιζε να υποστηρίζει την αγορά εργασίας στις προηγμένες οικονομίες.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι οικονομικοί κύκλοι συγκρατήθηκαν και οι υφέσεις ήταν σύντομες και ρηχές, με εξαίρεση τη δεκαετία του στασιμοπληθωρισμού της δεκαετίας του 1970. αλλά ακόμη και τότε, δεν υπήρχαν κρίσεις χρέους στις προηγμένες οικονομίες, επειδή οι δείκτες χρέους ήταν χαμηλοί. Το είδος των χρηματοοικονομικών κύκλων που οδηγούν σε κρίσεις περιορίζονταν όχι μόνο στις προηγμένες οικονομίες, αλλά ακόμη και στις αναδυόμενες αγορές, λόγω της χαμηλού επιπέδου μόχλευσης, του χαμηλού κινδύνου, της σταθερής χρηματοοικονομικής ρύθμισης, των ελέγχων κεφαλαίων και των διαφόρων μορφών οικονομικής καταστολής που επικρατούσαν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Οι προηγμένες οικονομίες ήταν ισχυρές φιλελεύθερες δημοκρατίες που ήταν απαλλαγμένες από ακραία κομματική πόλωση. Ο λαϊκισμός και ο αυταρχισμός περιορίζονταν σε κάποιες φτωχότερες χωρες.

Αντίο σε όλα αυτά

Μεταφερόμενοι γρήγορα από αυτή τη σχετικά «χρυσή» περίοδο μεταξύ 1945 και 1985 στα τέλη του 2022 θα παρατηρήσετε αμέσως ότι βρισκόμαστε βυθισμένοι σε νέες, ακραίες υπεραπειλές που προηγουμένως δεν υπήρχαν στο μυαλό κανενός. Ο κόσμος έχει μπει σε αυτό που αποκαλώ γεωπολιτική ύφεση, με (τουλάχιστον) τέσσερις επικίνδυνες ρεβιζιονιστικές δυνάμεις – την Κίνα, τη Ρωσία, το Ιράν και τη Βόρεια Κορέα – που αμφισβητούν την οικονομική, χρηματοπιστωτική, ασφάλεια και γεωπολιτική τάξη που δημιούργησαν οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Υπάρχει απότομα αυξανόμενος κίνδυνος όχι μόνο πολέμου μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων αλλά και πυρηνικής σύγκρουσης. Τον επόμενο χρόνο, ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία θα μπορούσε να κλιμακωθεί σε αντισυμβατική σύγκρουση που εμπλέκει άμεσα το ΝΑΤΟ. Και το Ισραήλ – και ίσως οι ΗΠΑ – μπορεί να αποφασίσουν να εξαπολύσουν πλήγματα κατά του Ιράν, το οποίο βρίσκεται σε πορεία για την κατασκευή πυρηνικής βόμβας.

Με τον Κινέζο Πρόεδρο Σι Τζινπίνγκ να εδραιώνει περαιτέρω την αυταρχική του διακυβέρνηση και με τις ΗΠΑ να εντείνουν τους εμπορικούς περιορισμούς τους κατά της Κίνας, ο νέος σινο-αμερικανικός ψυχρός πόλεμος γίνεται όλο και πιο ψυχρός μέρα με τη μέρα. Ακόμη χειρότερα, θα μπορούσε πολύ εύκολα να μετατραπεί σε θερμός με αφορμή την υπόσταση της Ταϊβάν, την οποία ο Σι έχει δεσμευτεί να επανενώσει με την ηπειρωτική χώρα και την οποία ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν προφανώς έχει δεσμευτεί να υπερασπιστεί. Εν τω μεταξύ, η πυρηνικά οπλισμένη Βόρεια Κορέα έχει για άλλη μια φορά αποσπάσει την παγκόσμια προσοχή εκτοξεύοντας πυραύλους πάνω από Ιαπωνία και Νότια Κορέα.

Ο κυβερνοπόλεμος συμβαίνει καθημερινά μεταξύ αυτών των ρεβιζιονιστικών δυνάμεων και της Δύσης, και πολλές άλλες χώρες έχουν υιοθετήσει αδέσμευτη στάση έναντι των κυρώσεων που υπαγορεύονται από τη Δύση. Από την μεταβαλλόμενη οπτική μας γωνία στη μέση όλων αυτών των γεγονότων, δεν γνωρίζουμε ακόμη εάν ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει στην Ουκρανία. Αυτός ο προσδιορισμός θα αφεθεί στους μελλοντικούς ιστορικούς – εάν υπάρχουν.

Ακόμη και αν αγνοήσουμε την απειλή πυρηνικού Αρμαγεδδώνα, ο κίνδυνος περιβαλλοντικής Αποκάλυψης γίνεται ολοένα και πιο σοβαρός, ειδικά δεδομένου ότι οι περισσότερες συζητήσεις για επενδύσεις net-zero και ESG (περιβαλλοντικές, κοινωνικές και διακυβέρνησης) είναι απλώς πράσινο ξέπλυμα – ή πράσινα ευχολόγια. Ο νέος πράσινος πληθωρισμός βρίσκεται ήδη σε πλήρη εξέλιξη, επειδή αποδεικνύεται ότι η συσσώρευση των μετάλλων που απαιτούνται για την ενεργειακή μετάβαση απαιτεί πολύ ακριβή ενέργεια.

Εδώ υπάρχει επίσης αυξανόμενος κίνδυνος νέων πανδημιών που θα ήταν χειρότερες από τις βιβλικές πληγές, λόγω της σχέσης μεταξύ της καταστροφής του περιβάλλοντος και των ζωονοσογόνων ασθενειών. Τα άγρια ζώα, που μεταφέρουν επικίνδυνα παθογόνα, έρχονται σε στενότερη και συχνότερη επαφή με ανθρώπους και οικόσιτα ζώα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έχουμε βιώσει πιο συχνές και λοιμώδεις πανδημίες και επιδημίες (HIV, SARS, MERS, γρίπη των χοίρων, γρίπη των πτηνών, Ζίκα, Έμπολα, COVID-19) από τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι αυτό το πρόβλημα θα γίνει ακόμη χειρότερο στο μέλλον. Πράγματι, λόγω της τήξης του μόνιμου παγετού της Σιβηρίας, μπορεί σύντομα να βρεθούμε αντιμέτωποι με επικίνδυνους ιούς και βακτήρια που έχουν «εξαφανιστεί» εδώ και χιλιετίες.

Επιπλέον, οι γεωπολιτικές συγκρούσεις και οι ανησυχίες για την εθνική ασφάλεια τροφοδοτούν εμπορικούς, οικονομικούς και τεχνολογικούς πολέμους και επιταχύνουν τη διαδικασία αποπαγκοσμιοποίησης. Η επιστροφή του προστατευτισμού και η σινο-αμερικανική αποσύνδεση θα αφήσουν την παγκόσμια οικονομία, τις αλυσίδες εφοδιασμού και τις αγορές πιο «βαλκανοποιημένες» και κατακερματισμένες. Τα σλόγκαν «φιλικό στήριγμα» και «ασφαλές και δίκαιο εμπόριο» έχουν αντικαταστήσει τις έννοιες «offshoring» και «ελεύθερο εμπόριο».

Αλλά στο εσωτερικό μέτωπο, οι εξελίξεις στην τεχνητή νοημοσύνη, τη ρομποτική και την αυτοματοποίηση θα εξαλείφουν όλο και περισσότερες θέσεις εργασίας, ακόμα κι αν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής χτίσουν υψηλότερα προστατευτικά τείχη προσπαθώντας να αγωνιστούν στον τελευταίο πόλεμο. Τόσο περιορίζοντας τη μετανάστευση όσο και απαιτώντας περισσότερη εγχώρια παραγωγή, οι γηρασμένες προηγμένες οικονομίες θα δημιουργήσουν ισχυρότερο κίνητρο για τις εταιρείες να υιοθετήσουν τεχνολογίες εξοικονόμησης εργασίας. Ενώ προφανώς οι εργασίες ρουτίνας κινδυνεύουν, το ίδιο κινδυνεύουν και οποιεσδήποτε εργασίες που βασίζονται στην εκπαίδευση αλλά μπορούν να διαχωριστούν σε διακριτές εργασίες. Ακόμη κινδυνεύουν και πολλές δημιουργικές εργασίες. Τα μοντέλα γλώσσας τεχνητής νοημοσύνης όπως το GPT-3 μπορούν ήδη γράφουν καλύτερα από τους περισσότερους ανθρώπους και σχεδόν σίγουρα θα εκτοπίσουν πολλές θέσεις εργασίας και πηγές εισοδήματος. Σε εύθετο χρόνο, ορισμένοι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο Homo sapiens θα καταστεί εντελώς απαρχαιωμένος από την άνοδο της τεχνητής γενικής νοημοσύνης ή της υπερ-νοημοσύνης μηχανών – αν και αυτό είναι εξαιρετικά αμφιλεγόμενο θέμα συζήτησης.

Έτσι, με την πάροδο του χρόνου, η οικονομική δυσφορία θα βαθύνει, η ανισότητα θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο και περισσότεροι απασχολούμενοι εργάτες και υπάλληλοι γραφείου θα μείνουν πίσω.

Δύσκολες Επιλογές, Δύσκολες Προσγειώσεις

Η μακροοικονομική κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1970, αντιμετωπίζουμε υψηλό πληθωρισμό και προοπτική ύφεσης – στασιμότητας. Ο αυξημένος πληθωρισμός στις προηγμένες οικονομίες δεν ήταν «παροδικός». Είναι επίμονη, καθοδηγούμενη από συνδυασμό κακών πολιτικών – υπερβολικά χαλαρών νομισματικών, δημοσιονομικών και πιστωτικών πολιτικών που διατηρήθηκαν σε ισχύ για πάρα πολύ καιρό – και κακοτυχίας. Κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει πόσο θα περιόριζε το αρχικό σοκ από την COVID-19 την προσφορά αγαθών και υπηρεσιών και θα δημιουργούσε σημεία συμφόρησης στις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού. Το ίδιο ισχύει και για τη βάναυση εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η οποία προκάλεσε απότομη άνοδο τιμών στην ενέργεια, τα τρόφιμα, τα λιπάσματα, τα βιομηχανικά μέταλλα και άλλα εμπορεύματα. Εν τω μεταξύ, η Κίνα συνέχισε την πολιτική «μηδενικής COVID-19», η οποία δημιουργεί πρόσθετα σημεία συμφόρησης στον εφοδιασμό.

Ενώ τόσο οι παράγοντες της ζήτησης όσο και της προσφοράς συμμετείχαν σε αυτό το μείγμα, είναι πλέον ευρέως αναγνωρισμένο ότι οι παράγοντες προσφοράς έχουν διαδραματίσει ολοένα και πιο αποφασιστικό ρόλο. Αυτό έχει σημασία για τις οικονομικές προοπτικές, επειδή ο πληθωρισμός που βασίζεται στην προσφορά είναι στασιμοπληθωριστικός και συνεπώς αυξάνει τον κίνδυνο η σύσφιξη της νομισματικής πολιτικής να οδηγήσει σε σκληρή προσγείωση (αυξημένη ανεργία και, δυνητικά, ύφεση).

Τι θα ακολουθήσει από την τρέχουσα σύσφιξη της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ και άλλων μεγάλων κεντρικών τραπεζών; Μέχρι πρόσφατα, οι περισσότερες κεντρικές τράπεζες και το μεγαλύτερο μέρος της Wall Street ανήκαν στην “Team Soft Landing” [θιασώτες της ομαλής προσγείωσης]. Αλλά αυτή η συναίνεση άλλαξε γρήγορα, με ακόμη και τον Πρόεδρο της Fed Τζερόμ Πάουελ να αναγνωρίζει ότι η ύφεση είναι πιθανή, ότι η ήπια προσγείωση θα είναι «μεγάλη πρόκληση» και ότι όλοι θα πρέπει να προετοιμαστούν να υποστούν κάποιο «πόνο» στο μέλλον. Το μοντέλο της Ομοσπονδιακής Τράπεζας της Νέας Υόρκης δείχνει μεγάλη πιθανότητα σκληρής προσγείωσης και η Τράπεζα της Αγγλίας έχει εκφράσει παρόμοιες απόψεις για το Ηνωμένο Βασίλειο. Αρκετά εξέχοντα ιδρύματα της Wall Street έχουν επίσης τώρα καταστήσει την ύφεση ως βασικό σενάριο (το πιο πιθανό αποτέλεσμα εάν όλες οι άλλες μεταβλητές διατηρηθούν σταθερές).

Η ιστορία, επίσης, δείχνει βαθύτερα προβλήματα στο μέλλον. Τα τελευταία 60 χρόνια στις ΗΠΑ, όποτε ο πληθωρισμός ήταν πάνω από 5% (σήμερα είναι πάνω από 8%) και η ανεργία ήταν κάτω από 5% (τώρα είναι 3,5%), κάθε προσπάθεια της Fed να μειώσει τον πληθωρισμό στον στόχο του 2% έχει προκαλέσει ύφεση. Έτσι, η σκληρή προσγείωση είναι πολύ πιο πιθανή από την ομαλή προσγείωση, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στις περισσότερες άλλες προηγμένες οικονομίες.

Επίμονος στασιμοπληθωρισμός

Εκτός από τους βραχυπρόθεσμους παράγοντες, οι αρνητικοί παράγοντες προσφοράς και ζήτησης μεσοπρόθεσμα θα συντηρήσουν τον πληθωρισμό. Από την πλευρά της προσφοράς, μετράω έντεκα αρνητικά σοκ στην προσφορά που θα μειώσουν τη δυνητική ανάπτυξη και θα αυξήσουν το κόστος παραγωγής. Μεταξύ αυτών είναι η αντίδραση κατά της υπερ-παγκοσμιοποίησης, η οποία κερδίζει δυναμική και δημιουργεί ευκαιρίες για λαϊκιστές, τοπικιστές και προστατευτιστές πολιτικούς και η αυξανόμενη δημόσια οργή για τις έντονες ανισότητες σε εισοδήματα και πλούτο, γεγονός που οδηγεί σε περισσότερες πολιτικές για τη στήριξη των εργαζομένων και όσων περιθωριοποιηθεί. Όσο καλοπροαίρετα κι αν είναι, τέτοια μέτρα θα συμβάλουν σε επικίνδυνη περιδίνηση μισθών-τιμών.

Άλλες πηγές επίμονου πληθωρισμού περιλαμβάνουν τον αυξανόμενο προστατευτισμό (τόσο από την αριστερά όσο και από τη δεξιά), ο οποίος έχει περιορίσει το εμπόριο, παρεμποδίζει την κίνηση κεφαλαίων και αυξάνει την πολιτική αντίσταση στη μετανάστευση, η οποία με τη σειρά της ασκεί πρόσθετη ανοδική πίεση στους μισθούς. Οι λόγοι εθνικής ασφάλειας και στρατηγικής έχουν περιορίσει περαιτέρω τις ροές τεχνολογίας, δεδομένων και ανθρώπινου δυναμικού, και τα νέα εργασιακά και περιβαλλοντικά πρότυπα, όσο σημαντικά και αν είναι, παρεμποδίζουν τόσο το εμπόριο όσο και τις νέες κατασκευές.

Αυτή η βαλκανοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας είναι βαθιά στασιμοπληθωριστική και συμπίπτει με τη δημογραφική γήρανση, όχι μόνο στις ανεπτυγμένες χώρες αλλά και σε μεγάλες αναδυόμενες οικονομίες όπως η Κίνα. Επειδή οι νέοι τείνουν να παράγουν και να αποταμιεύουν περισσότερα, ενώ οι ηλικιωμένοι ξοδεύουν τις αποταμιεύσεις τους και απαιτούν πολύ ακριβότερες υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης. Αλλά και σε άλλους τομείς, αυτή η τάση επίσης θα οδηγήσει σε υψηλότερες τιμές και βραδύτερη ανάπτυξη.

Η σημερινή γεωπολιτική αναταραχή περιπλέκει περαιτέρω τα πράγματα. Οι διαταραχές στο εμπόριο και η άνοδος των τιμών των εμπορευμάτων μετά την εισβολή της Ρωσίας δεν ήταν απλώς παροδικό φαινόμενο. Οι ίδιες απειλές για τη σοδειά και τις αποστολές τροφίμων που προέκυψαν το 2022 μπορεί κάλλιστα να συνεχιστούν και το 2023. Επιπλέον, εάν η Κίνα αφήσει επιτέλους πίσω την πολιτική της για μηδενικό COVID-19 και αρχίσει να επανεκκινεί την οικονομία της, η αύξηση της ζήτησης για πολλά εμπορεύματα θα προσθέσει πιέσεις στον παγκόσμιο πληθωρισμό. Επίσης, δεν υπάρχει τέλος για την σινο-δυτική αποσύνδεση, η οποία επιταχύνεται σε όλες τις διαστάσεις του εμπορίου (αγαθά, υπηρεσίες, κεφάλαιο, εργασία, τεχνολογία, δεδομένα και πληροφορίες). Και, φυσικά, το Ιράν, η Βόρεια Κορέα και άλλοι στρατηγικοί αντίπαλοι της Δύσης θα μπορούσαν σύντομα να συμβάλουν με τους δικούς τους τρόπους στον παγκόσμιο όλεθρο.

Τώρα που το δολάριο ΗΠΑ έχει πλήρως οπλοποιηθεί για στρατηγικούς σκοπούς και σκοπούς εθνικής ασφάλειας, η θέση του ως το κύριο παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα θα μπορούσε τελικά να αρχίσει να μειώνεται και το ασθενέστερο δολάριο, όπως είναι φυσικό, θα συμβάλλει προσθετικά στις πληθωριστικές πιέσεις στις ΗΠΑ. Γενικότερα, ένα παγκόσμιο σύστημα συναλλαγών χωρίς τριβές απαιτεί ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα χωρίς τριβές. Αλλά οι σαρωτικές πρωτογενείς και δευτερογενείς κυρώσεις έχουν ρίξει γρέζια σε αυτό που κάποτε ήταν καλολαδομένη μηχανή, αυξάνοντας μαζικά το κόστος εμπορικών συναλλαγών.

Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή, επίσης, θα δημιουργήσει επίμονες στασιμοπληθωριστικές πιέσεις. Οι ξηρασίες, τα κύματα καύσωνα, οι τυφώνες και άλλες καταστροφές διαταράσσουν όλο και περισσότερο την οικονομική δραστηριότητα και απειλούν τη σοδειά (με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι τιμές τροφίμων). Ταυτόχρονα, οι απαιτήσεις για απαλλαγή από τις εκπομπές άνθρακα οδήγησαν σε ανεπαρκείς επενδύσεις στη εξόρυξη ορυκτών καυσίμων πριν οι επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας φτάσουν στο σημείο που μπορούν να καλύψουν τη διαφορά. Οι σημερινές μεγάλες αυξήσεις στις τιμές της ενέργειας ήταν αναπόφευκτες.

Η αυξημένη πιθανότητα μελλοντικών πανδημιών αντιπροσωπεύει επίσης επίμονη πηγή στασιμοπληθωρισμού, ειδικά αν σκεφτεί κανείς πόσο λίγα έχουν γίνει για την πρόληψη ή την προετοιμασία για την επόμενη. Η επόμενη μεταδοτική επιδημία θα δώσει περαιτέρω ώθηση στις προστατευτικές πολιτικές καθώς οι χώρες θα σπεύδουν να κλείσουν τα σύνορα και να συσσωρεύσουν κρίσιμες προμήθειες τροφίμων, φαρμάκων και άλλων βασικών αγαθών.

Τέλος, ο κυβερνοπόλεμος παραμένει υποτιμημένη απειλή για την οικονομική δραστηριότητα και ακόμη και τη δημόσια ασφάλεια. Οι εταιρείες και οι κυβερνήσεις είτε θα αντιμετωπίσουν περισσότερες στασιμοπληθωριστικές διαταραχές στην παραγωγή είτε θα πρέπει να ξοδέψουν ολόκληρη περιουσία για την ασφάλεια στον κυβερνοχώρο. Σε κάθε περίπτωση, το κόστος θα αυξηθεί.

Η χειρότερη από όλες τις πιθανές οικονομίες

Όταν έρθει η ύφεση, δεν θα είναι σύντομη και ρηχή αλλά μακρά και σοβαρή. Όχι μόνο αντιμετωπίζουμε επίμονους βραχυπρόθεσμους και μεσοπρόθεσμους αρνητικούς κλυδωνισμούς προσφοράς, αλλά οδεύουμε επίσης στη μητέρα όλων των κρίσεων χρέους, λόγω των αυξανόμενων δεικτών ιδιωτικού και δημόσιου χρέους τις τελευταίες δεκαετίες. Οι χαμηλοί δείκτες χρέους μας γλίτωσαν από αυτό το αποτέλεσμα τη δεκαετία του 1970. Και παρόλο που σίγουρα είχαμε κρίσεις χρέους μετά το κραχ του 2008 – αποτέλεσμα του υπερβολικού χρέους των νοικοκυριών, των τραπεζών και της κυβέρνησης – είχαμε επίσης αποπληθωρισμό. Ήταν σοκ ζήτησης και πιστωτική κρίση που θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί με τεράστια νομισματική, δημοσιονομική και πιστωτική χαλάρωση.

Σήμερα, βιώνουμε τα χειρότερα στοιχεία τόσο της δεκαετίας του 1970 όσο και του 2008. Πολλαπλές, επίμονες αρνητικές κρίσεις προσφοράς συνέπεσαν με δείκτες χρέους που είναι ακόμη υψηλότεροι από ό,τι ήταν κατά τη διάρκεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Αυτές οι πληθωριστικές πιέσεις αναγκάζουν τις κεντρικές τράπεζες να αυστηροποιήσουν τη νομισματική πολιτική, παρόλο που οδεύουμε σε ύφεση. Αυτό κάνει την τρέχουσα κατάσταση ριζικά διαφορετική από την παγκόσμια οικονομική κρίση και από την κρίση της COVID-19. Όλοι θα πρέπει να προετοιμαστούν για αυτό που μπορεί να μείνει στη μνήμη μας ως η Μεγάλη Στασιμοπληθωριστική Κρίση Χρέους.

Ενώ οι κεντρικές τράπεζες προσπαθούν να φανούν πιο επιθετικές, θα πρέπει να είμαστε δύσπιστοι ως προς την δηλωμένη προθυμία τους να καταπολεμήσουν τον πληθωρισμό με οποιοδήποτε κόστος. Μόλις βρεθούν σε παγίδα χρέους, μάλλον θα σαστίσουν. Με τους δείκτες χρέους τόσο υψηλούς , η καταπολέμηση του πληθωρισμού θα προκαλέσει οικονομικό και χρηματοπιστωτικό κραχ που θα κριθεί πολιτικά απαράδεκτο. Οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες θα αισθάνονται σαν να μην έχουν άλλη επιλογή από το να κάνουν πίσω, και θα γίνουν ακόμη πιο σοβαρά και συχνά ζητήματα ο πληθωρισμός, η υποτίμηση των νομισμάτων που δεν στηρίζονται στον χρυσό, οι κύκλοι έκρηξης και οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις.

Το αναπόφευκτο της εξάλειψης των κεντρικών τραπεζών εμφανίστηκε πρόσφατα στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αντιμέτωπη με την αντίδραση της αγοράς στο απερίσκεπτο δημοσιονομικό κίνητρο της κυβέρνησης Τρας, η Τράπεζα της Αγγλίας έπρεπε να ξεκινήσει πρόγραμμα έκτακτης ποσοτικής χαλάρωσης (QE) για την αγορά κρατικών ομολόγων. Αυτό το θλιβερό επεισόδιο επιβεβαίωσε ότι στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, η νομισματική πολιτική υπόκειται όλο και περισσότερο σε δημοσιονομική δέσμευση.

Υπενθυμίζεται ότι κάτι παρόμοιο συνέβη το 2019, όταν η Fed, αφού προηγουμένως είχε σηματοδοτήσει συνεχείς αυξήσεις επιτοκίων και ποσοτική σύσφιξη, με την πρώτη ένδειξη ήπιων οικονομικών πιέσεων και επιβράδυνσης της ανάπτυξης, διέκοψε το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης και άρχισε να επιδιώκει συνδυασμό πλάγιων περικοπών στο πρόγραμμα αυτό και πολιτικής χαλάρωσης των επιτοκίων. Οι κεντρικές τράπεζες θα μιλήσουν σκληρά. Αλλά, σε έναν κόσμο υπερβολικού χρέους και κινδύνου οικονομικής και χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης, εύλογα μπορούμε να αμφιβάλλουμε για την προθυμία τους να κάνουν «ό,τι χρειάζεται» για να επαναφέρουν τον πληθωρισμό στον στόχο τους.

Καθώς οι κυβερνήσεις δεν μπορούν να μειώσουν τα υψηλά χρέη και τα ελλείμματα ξοδεύοντας λιγότερα ή αυξάνοντας τα έσοδα, όσες μπορούν να δανειστούν στο δικό τους νόμισμα θα καταφεύγουν όλο και περισσότερο στον «φόρο πληθωρισμού», βασιζόμενες σε απροσδόκητη αύξηση των τιμών για να εξαλείψουν τις μακροπρόθεσμες ονομαστικές υποχρεώσεις με σταθερά επιτόκια.

Πώς θα λειτουργήσουν οι χρηματοπιστωτικές αγορές και οι τιμές των μετοχών και των ομολόγων ενόψει του αυξανόμενου πληθωρισμού και της επιστροφής του στασιμοπληθωρισμού; Είναι πιθανό ότι, όπως και στον στασιμοπληθωρισμό της δεκαετίας του 1970, και οι δύο συνιστώσες οποιουδήποτε παραδοσιακού χαρτοφυλακίου περιουσιακών στοιχείων θα υποφέρουν, προκαλώντας δυνητικά τεράστιες ζημίες. Ο πληθωρισμός είναι επιζήμιος για τα χαρτοφυλάκια ομολόγων, τα οποία θα υποστούν απώλειες καθώς αυξάνονται οι αποδόσεις και οι τιμές πέφτουν, καθώς και για τις μετοχές, των οποίων οι αποτιμήσεις πλήττονται από την αύξηση επιτοκίων.

Για πρώτη φορά εδώ και δεκαετίες, χαρτοφυλάκια μετοχών και ομολόγων 60/40 υπέστησαν τεράστιες απώλειες το 2022, επειδή οι αποδόσεις των ομολόγων έχουν αυξηθεί ενώ οι μετοχές έχουν εισέλθει σε πτωτική αγορά. Μέχρι το 1982, στην κορύφωση της δεκαετίας του στασιμοπληθωρισμού, ο μέσος λόγος τιμής – κερδών της εταιρείας S&P 500 μειώθηκε σε οκτώ. Σήμερα, είναι πιο κοντά στο 20, γεγονός που υποδηλώνει ότι η φθίνουσα αγορά (bear market) θα μπορούσε να καταλήξει να είναι ακόμη πιο παρατεταμένη και οξεία. Οι επενδυτές θα πρέπει να βρουν περιουσιακά στοιχεία για να αντισταθμίσουν τον πληθωρισμό, τους πολιτικούς και γεωπολιτικούς κινδύνους και τις περιβαλλοντικές ζημιές: αυτά περιλαμβάνουν βραχυπρόθεσμα κρατικά ομόλογα και ομόλογα συνδεδεμένα με δείκτη πληθωρισμού, χρυσό και άλλα πολύτιμα μέταλλα και ακίνητα που είναι ανθεκτικά στις περιβαλλοντικές καταστροφές.

Η στιγμή της αλήθειας

Σε κάθε περίπτωση, αυτές οι τρομακτικές απειλές θα συμβάλουν περαιτέρω στην αύξηση της ανισότητας εισοδημάτων και πλούτου, η οποία έχει ήδη ασκήσει σοβαρή πίεση στις φιλελεύθερες δημοκρατίες (καθώς αυτοί που περιθωριοποιούνται επαναστατούν ενάντια στις ελίτ) και τροφοδοτούν την άνοδο ριζοσπαστικών και επιθετικών λαϊκιστικών καθεστώτων. Μπορεί κανείς να βρει δεξιές εκφάνσεις αυτής της τάσης στη Ρωσία, την Τουρκία, την Ουγγαρία, την Ιταλία, τη Σουηδία, τις ΗΠΑ (υπό τον Ντόναλντ Τραμπ), τη Βρετανία μετά το Brexit και πολλές άλλες χώρες. Και αριστερές εκφάνσεις στην Αργεντινή, τη Βενεζουέλα, το Περού, το Μεξικό, την Κολομβία, τη Χιλή και τώρα τη Βραζιλία (που πρόσφατα αριστερός λαϊκιστής αντικατέστησε δεξιό λαϊκιστή).

Και, φυσικά, ο αυταρχικός στραγγαλισμός του Σι έχει διαψεύσει την παλαιότερη ιδέα ότι η εμπλοκή της Δύσης με την ταχέως αναπτυσσόμενη Κίνα θα οδηγούσε αναπόφευκτα τη δεύτερη να ανοιχτεί ακόμη περισσότερο στις αγορές και, τελικά, σε δημοκρατικές διαδικασίες. Υπό τον Σι, η Κίνα δείχνει όλα τα σημάδια ότι γίνεται πιο κλειστή και πιο επιθετική σε θέματα γεωπολιτικής, ασφάλειας και οικονομίας.

Πώς φτάσαμε σε αυτό το σημείο; Μέρος του προβλήματος είναι ότι εδώ και καιρό στρουθοκαμηλίζουμε. Τώρα, πρέπει να αναπληρώσουμε τον χαμένο χρόνο. Χωρίς αποφασιστική δράση, οδεύουμε προς μια περίοδο που μοιάζει λιγότερο με τις τέσσερις δεκαετίες μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και περισσότερο με τις τρεις δεκαετίες μεταξύ 1914 και 1945. Αυτή η περίοδος μας έδωσε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την πανδημία της ισπανικής γρίπης, το κραχ της Wall Street το 1929, τη Μεγάλη Ύφεση, μεγάλους εμπορικούς και νομισματικούς πολέμους, πληθωρισμό, υπερπληθωρισμό και αποπληθωρισμό, οικονομικές κρίσεις και κρίσεις χρέους, που οδήγησαν σε τεράστιες καταρρεύσεις και χρεοκοπίες και την άνοδο αυταρχικών μιλιταριστικών καθεστώτων στην Ιταλία, τη Γερμανία, την Ιαπωνία, την Ισπανία και αλλού, με αποκορύφωμα τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και το Ολοκαύτωμα.

Σε αυτόν τον νέο κόσμο, η σχετική ειρήνη, η ευζωία και η αυξανόμενη παγκόσμια ευημερία που έχουμε θεωρήσει δεδομένα θα εξαφανιστούν. Το μεγαλύτερο μέρος έχει ήδη εξαφανιστεί. Εάν δεν σταματήσουμε αυτόν τον σε αργή κίνηση πολλαπλό εκτροχιασμό που απειλεί την παγκόσμια οικονομία και τον πλανήτη μας γενικότερα, θα είμαστε τυχεροί να έχουμε μόνο επανάληψη της στασιμοπληθωριστικής δεκαετίας του 1970. Πολύ πιο πιθανό είναι απόηχος της δεκαετίας του 1930 και του 1940, μόνο που τώρα όλες οι τεράστιες διαταραχές από την κλιματική αλλαγή προστίθενται στο μείγμα.

Η αποφυγή ενός δυστοπικού σεναρίου δεν θα είναι εύκολη. Ενώ υπάρχουν πιθανές λύσεις για κάθε υπεραπειλή, οι περισσότερες είναι βραχυπρόθεσμα δαπανηρές και θα αποφέρουν οφέλη μόνο μακροπρόθεσμα. Πολλές από αυτές τις λύσεις απαιτούν επίσης τεχνολογικές καινοτομίες που δεν είναι ακόμη διαθέσιμες ή δεν έχουν τεθεί σε εφαρμογή, ξεκινώντας από εκείνες που απαιτούνται για την ανάσχεση ή την αναστροφή της κλιματικής αλλαγής. Περιπλέκοντας περαιτέρω τα πράγματα, οι σημερινές υπεραπειλές είναι αλληλένδετες και επομένως αντιμετωπίζονται καλύτερα με συστηματικό και συνεκτικό τρόπο. Η εγχώρια ηγεσία, τόσο στον ιδιωτικό όσο και στον δημόσιο τομέα, και η διεθνής συνεργασία μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων είναι απαραίτητη για την αποτροπή της επερχόμενης Αποκάλυψης.

Ωστόσο, υπάρχουν πολλά εσωτερικά και διεθνή εμπόδια που στέκονται στο δρόμο των πολιτικών που θα επέτρεπαν ένα λιγότερο δυστοπικό (αν και ακόμη αμφισβητούμενο και συγκρουσιακό) μέλλον. Έτσι, ενώ το λιγότερο ζοφερό σενάριο είναι προφανώς επιθυμητό, ​​μια πιο προσγειωμένη ανάλυση δείχνει ότι η δυστοπία είναι πολύ πιο πιθανή απ’ ότι η πιο ευτυχής έκβαση. Τα χρόνια και οι επόμενες δεκαετίες θα σημαδευτούν από στασιμοπληθωριστική κρίση χρέους και σχετικές υπεραπειλές –πόλεμος, πανδημίες, κλιματική αλλαγή, αποδιοργανωτική τεχνητή νοημοσύνη και αποπαγκοσμιοποίηση – όλα αυτά θα είναι κακά για τις θέσεις εργασίας, τις οικονομίες, τις αγορές, την ειρήνη και την ευημερία.

Ο Nouriel Roubini, ομότιμος καθηγητής Οικονομικών στο Stern School of Business του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, είναι Επικεφαλής Οικονομολόγος στην Atlas Capital Team και συγγραφέας του MegaThreats: Ten Dangerous Trends That Imperil Our Future, and How to Survive Them [Υπεραπειλές: Δέκα επικίνδυνες τάσεις που απειλούντο μέλλον μας και πως να επιβιώσουμε] (Little, Brown and Company, 2022 ).